Σοφοκλέους «Αίας» ή στον απόηχο του δημοψηφίσματος

Μπέιλ άουτ ή μπανκ ραν; Κάπιταλ κοντρόλ, για την ώρα. Με τον ταχύ ρυθμό των εξελίξεων οι λέξεις- κλειδιά για το μέλλον της Ελλάδας δεν προλαβαίνουν να μεταφραστούν και να ενσωματωθούν στην καθημερινή μας γλώσσα. Ας είναι. Με όλες αυτές τις αγγλικούρες, ο κόσμος ψήφισε ένα ξεκάθαρο «όχι» στο δημοψήφισμα.

Ο άμεσος αντίκτυπος αυτού του «όχι» είναι ζήτημα ημερών να φανερωθεί, όμως για την πλήρη σημασία του θα αποφανθεί ο ιστορικός του μέλλοντος, συνεπικουρούμενος από κοινωνιολόγους, πολιτικούς επιστήμονες, ψυχολόγους και άλλους αναλυτές. Για την ώρα, με κομμένη πάλι την ανάσα, παρακολουθούμε τον ριζοσπαστικό λόγο του πρωθυπουργού να αναβοσβήνει, με ρυθμό αντίστροφο από τις διαθέσεις των εταίρων του, όπως εκφράζονται στα όργανα και, κυρίως, στις συνεντεύξεις Τύπου που ακολουθούν.

Από προχθές τριβελίζει το μυαλό μου μια κλασική εικόνα της λαϊκής μας παράδοσης. Βράδυ, χειμώνας, δίπλα στο τζάκι. Η γιαγιά με κοκκινισμένα, φαγωμένα χέρια, βγάζει τα κάστανα από τη φωτιά, τα καθαρίζει και τα προσφέρει στα παιδιά. Αυτά, καθισμένα γύρω της, γεύονται τον ζεστό γλυκό καρπό και κάπως αφηρημένα ακούνε τις αφηγήσεις της, που τους λένε για τις αλήθειες της ζωής. Η πανάρχαιη σοφία δεν εγγράφεται στο επίπεδο της συνείδησής τους, το μόνο που τα απασχολεί είναι η γλυκιά μπουκίτσα και η φωτιά που ζεσταίνει τα χέρια και το πρόσωπο –κι ας είναι η πλάτη τους παγωμένη.

Το σημείο-κλειδί στην εικόνα είναι τα κάστανα που βγαίνουν από τη φωτιά. Το περιβάλλον έχει φυσικά τη σημασία του, η συμβολή της γιαγιάς στη μετέπειτα εξέλιξη των παιδιών θα αξιολογηθεί κάποτε. Ομως το άμεσο, μετρήσιμο αποτέλεσμα είναι τα καμένα χέρια της γιαγιάς και το μοίρασμα της τροφής. Μετά τα παιδιά θα μεγαλώσουν, θα φύγουν, θα κάνουν τα δικά τους, και η γιαγιά θα μείνει δίπλα στη σβησμένη φωτιά να καθαρίζει τα αποκαΐδια.

Αυτήν την εικόνα μού έφερε στον νου η συνέντευξη του Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου (TVXS, 7/7/2015) για τον «Αίαντα» του Σοφοκλή, που θα παρουσιάσει στις 17 και 18 Ιουλίου στην Επίδαυρο. Ο Αίας είναι ο καλύτερος πολεμιστής στο στρατόπεδο των Ελλήνων. Είναι εκείνος που στη δεκάχρονη αναμέτρηση με τους Τρώες έβγαινε πάντα μπροστά και με αυτοθυσία κέρδιζε τις μάχες.

Μετά τον θάνατο του Αχιλλέα, στην «κρίση των όπλων», όταν δηλαδή το στρατόπεδο των Αχαιών έπρεπε να αποφασίσει ποιος είναι ο πιο γενναίος, άρα ο κατάλληλος για να πάρει τα τιμημένα όπλα του Αχιλλέα, ο Αίας αναμετρήθηκε με τον Οδυσσέα και έχασε. Ο Αίας, που επί δέκα χρόνια «έβγαζε τα κάστανα από τη φωτιά», θεωρήθηκε λιγότερος από τον Οδυσσέα, που στο ίδιο διάστημα έχτιζε συμμαχίες. Και πόσο λιγότερος! Γι’ αυτόν γράφτηκε μόνο μία τραγωδία, ενώ ο άλλος δοξάστηκε με ένα ολόκληρο έπος, ενώ πρωταγωνίστησε σε ακόμα ένα.

Αναλυτές έχουν χαρακτηρίσει τον Αίαντα «ακραίο» και μιλούν για «ύβριν». Ομως ο Αίας είναι ένας αγνός ομηρικός άνθρωπος, που πιστεύει ότι πρέπει να ζει με τιμή ή αλλιώς να πεθάνει με τιμή. Ξέρει να βγάζει τα κάστανα από τη φωτιά, αλλά οι πολιτικές ίντριγκες τού είναι ξένες και δεν τον ενδιαφέρουν. Δεν θέλει καν τη συμμαχία των θεών, θέλει μόνο να ζήσει (ή να πεθάνει) πιστός στις αρχές του.

Για ακόμη μια φορά η αρχαία τραγωδία αποκαλύπτεται διαχρονική. Ο «Αίας», όπως τον διαβάζει ο Θεοδωρόπουλος, μιλάει για το τότε και για το σήμερα. Το πέρασμα από τον πόλεμο στην ανασυγκρότηση έχει τα θύματά του κι αυτό είναι μοιραίο. «Καμιά ανασυγκρότηση, καμιά κρατική οργάνωση δεν έχει ανάγκη τους ήρωες. Οι μαχητές αποσύρονται (ή τους αποσύρουν), λέει ο δημιουργός. Είναι η ώρα που τα όνειρα προσγειώνονται στην πραγματικότητα».