Κρίση ηγεμονίας του νεοφιλελευθερισμού ή τάση παγίωσης του κοινωνικού συντηρητισμού;

Έχουμε κρίση ηγεμονίας του νεοφιλελευθερισμού ή όχι; Αυτό είναι ένα από τα βασικά ερωτήματα που ταλανίζουν την Αριστερά, χρόνια τώρα, και ανάλογα με τις απαντήσεις που δίνονται, διατυπώνονται και τα ανάλογα πολιτικά σχέδια.

Θεωρώ ότι με βάση το παραπάνω ερώτημα είναι που γίνεται η τόσο μεγάλη κουβέντα για το αν οι εκλογές της 21 Μάη 2023 έδειξαν συντηρητική στροφή ή όχι. Ο φόβος μου είναι πως στις εν λόγω εκλογές αυτό που διαφάνηκε δεν είναι αν είχαμε συντηρητική στροφή, αλλά μήπως αυτή αρχίζει να παγιώνεται. Διότι, άλλο στροφή και άλλο παγίωση. Και οι ενδείξεις συντηρητικοποίησης του εκλογικού σώματος δεν είναι τωρινές. Συντελούνται σε βάθος χρόνου. Η στροφή δεν έγινε τώρα. Ξεκίνησε από τη δεκαετία του 1990, με βασικά προτάγματα το «να περνάμε καλά» και «να πιάσουμε την καλή», και συνδυάστηκαν με όλα τα συμπαρομαρτούντα του νέου τρόπου ζωής που τότε άρχισε να προβάλλεται: Με τις πιστωτικές κάρτες, τα δάνεια, την άνθηση του life style και της ατομικής ευημερίας, την εθνική μαγκιά, το χρηματιστήριο, τη νυχτερινή διασκέδαση ως μέσο επίδειξης και στιλ, την εκγύμναση, τον ναρκισσισμό, τη σεξουαλική ηδονή, τα κέντρα ομορφιάς, τα τατουάζ, τα ροζ τηλέφωνα, τα διάφορα reality, την υπέρμετρη χρήση του διαδικτύου, την εικονικοποίηση που διαστρεβλώνει την πραγματικότητα, την καριέρα, την επίδοση, τη διαφήμιση και γενικά τον καταναλωτισμό. Όλα λοιπόν αυτά, και ανάλογα με το τι ταίριαζε στον καθένα και στην καθεμιά, έγιναν το ατομικό σήμα κατατεθέν, παράλληλα με την καλλιέργεια μιας αίσθησης του ανικανοποίητου. Εγκλωβίστηκε η κοινωνία σε μια πληθώρα πραγμάτων που πρέπει να καταναλωθούν, σύμφωνα με τις επιταγές και τις επιθυμίες του ατομικού «Εγώ». (για περισσότερα δες Δ. Κατσορίδας, «Ελαστική εργασία και ελαστική συνείδηση;», στο http://kommon.gr, 15-7-2016).

Διαμορφώθηκε, έτσι, ένας κόσμος που στερείται ετερότητας. Το πρόβλημα με την κυριαρχία του «Εγώ» είναι ότι διεξάγει πόλεμο κατά του εαυτού του. Το ανθρώπινο υποκείμενο, θεωρώντας ότι υπάγεται μόνο στον εαυτό του, κάτι σαν επιχειρηματίας του εαυτού του, επί της ουσίας εκμεταλλεύεται τον εαυτό του, μεγιστοποιώντας την απόδοσή του. Μια κοινωνία της κόπωσης, όπως τη λέει ο Μπιουνγκ-Τσουλ Χαν, στο ομότιτλο βιβλίο του. Δεν είναι τυχαίο που οι ψυχικές ασθένειες, όπως η κατάθλιψη και το burn-out, εμφανίζουν όλες τα χαρακτηριστικά της αυτοεπιθετικότητας. Μέσω μιας ψευδούς αίσθησης «ατομικής ελευθερίας επιλογής», οι άνθρωποι έχουν γίνει ταυτόχρονα θύτες και θύματα του εαυτού τους, παραβλέποντας ότι αυτό είναι αποτέλεσμα της βίας του συστήματος. Δεν διακρίνουν ότι όλα αυτά είναι συνέπεια της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, που με τη σειρά τους συμβάλλουν στις ψυχικές ασθένειες. Και βέβαια, τα συνεπακόλουθα των προαναφερθέντων είναι η ατομικοποίηση, η αποϊδεολογικοποίηση και ο συντηρητισμός.

Έχουμε αναρωτηθεί, άραγε, γιατί στις επιλογές ψήφου ήρθε τελευταίο το ζήτημα των παρακολουθήσεων; Μα, γιατί έχουμε συνηθίσει σαν κάτι το φυσιολογικό να μας παρακολουθούν-επιτηρούν. Μην ξεχνάμε ότι το 2001 εμφανίστηκε το big brother και ακολούθησαν μέχρι σήμερα διάφορα άλλα τέτοια show. Ο «Μεγάλος Αδελφός» έγινε μέρος της ζωής μας. Άρα, για χρόνια έχουμε συνηθίσει στην επιτήρηση, η οποία επικυρώθηκε με τα Μνημόνια και την πανδημία.

Όταν, λοιπόν, έχουν κυριαρχήσει όλα τα παραπάνω, ως νέος τρόπος ζωής, τότε πως μπορούμε να μιλήσουμε για κρίση της νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας στο ιδεολογικό επίπεδο;

Η επικράτηση αυτών των φαινομένων είναι ένας επιπρόσθετος λόγος για την ύπαρξη τόσων πολλών αντιφάσεων στα ζητήματα των αξιών. Σύμφωνα με έρευνα του Ινστιτούτου Eteron, για την νεολαία 17-34 ετών (βλ. Η Εφημερίδα των Συντακτών, 18-5-2023, σελ. 26-27), μεταξύ πολλών άλλων ενδιαφερόντων στοιχείων υπάρχει και κάτι που υποτιμάμε: Ο ατομικισμός εμφανίζει μια σχετική αξιακή υπεροχή (22%), ενώ σε συντριπτικό ποσοστό θεωρούν πως η ζωή μπορεί να βελτιωθεί κυρίως με προσωπική προσπάθεια (66%) και πολύ λιγότερο σε συλλογικές δράσεις και κοινωνικά κινήματα (33%). Είναι ποιοτικά στοιχεία, που δείχνουν μια υποβάθμιση των συλλογικών προσπαθειών και αξιών, σε αντίθεση με ότι ίσχυε σε παλαιότερες γενιές. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει μια τάση «Πολιτιστικού Προοδευτισμού», όπως λέει η ίδια έρευνα, που εκτείνεται στην συμπάθεια σε απόψεις υπέρ του δημοκρατικού σοσιαλισμού (15%), της σοσιαλδημοκρατίας (12,4%) και λιγότερο του κομμουνισμού (5%) και της αναρχίας (3,4%). Εντούτοις, παρότι αθροιστικά αυτά τα ποσοστά, δείχνουν μια γενικότερη τάση προοδευτισμού (36%) και άρα μια αριστερόστροφη τάση, δεν έχουν καταφέρει ακόμη να ανακόψουν την νεοφιλελεύθερη ηγεμονία. Ας αναφέρουμε κι άλλο παράδειγμα, που συνδυάζεται με τα αμέσως προηγούμενα. Ενώ στην κοινωνική συνείδηση των πολιτών ο «Καπιταλισμός» ως έννοια είναι ελάχιστα δημοφιλής και αντιπροσωπεύει κάτι κακό, εντούτοις έχει αποσυνδεθεί πλήρως από τον «ιδιωτικό τομέα», την «οικονομία της αγοράς» και άρα τον ανταγωνισμό, τα οποία θεωρούνται ως κάτι καλό. Από την άλλη μεριά, υψηλά ποσοστά δημοφιλίας συγκεντρώνει το κοινωνικό κράτος (80%), όπως επίσης στα υπέρ καταγράφεται και η μεγαλύτερη παρέμβαση του κράτους στην οικονομία (67%). Δηλαδή, παρατηρούμε αρκετές αντιφάσεις και μπερδέματα. Επιπρόσθετα, αυτό φαίνεται και από τις έννοιες της «Αριστεράς» και του «σοσιαλισμού», οι οποίες είναι αποσυνδεδεμένες από την αλλαγή των σχέσεων παραγωγής, έχοντας αποκτήσει ένα άλλο ασαφές πρόσημο (π.χ. της κεντροαριστεράς, του δημοκρατικού σοσιαλισμού, της σοσιαλδημοκρατίας, της οικολογίας, κ.λπ.). Πολλές από αυτές τις τάσεις, τις είχε επισημάνει ο Γ. Μαυρής, από το 2017. Άρα, μπορούμε να δούμε συγκρίσιμα στοιχεία με το σήμερα.

Βέβαια, αυτή η σημαντική ιδεολογική μεταβολή δεν είναι άσχετη και από το γεγονός ότι ενώ πήγε να ανακοπεί μεταξύ 2012-15, με την κρίση πολιτικής εκπροσώπησης του συστήματος, εντούτοις η δεξιά μετατόπιση του ΣΥΡΙΖΑ με την ανατροπή του Δημοψηφίσματος του Ιουλίου 2015 και την υπογραφή του 3ου Μνημονίου, επανέφερε αυτές τις τάσεις στο προσκήνιο, αφού έμειναν οι κυριαρχούμενοι χωρίς πολιτική εκπροσώπηση. Οι ιδεολογικές επιπτώσεις της συνθηκολόγησης του ΣΥΡΙΖΑ και της αποδοχής της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας και πολιτικής (ΤΙΝΑ) υπήρξαν πολύ σημαντικές και μακροπρόθεσμες. Διότι, η διάψευση των ελπίδων διόγκωσε την κοινωνική απογοήτευση, ενίσχυσε αυτό που προϋπήρχε, και προκάλεσε την στροφή στην ιδιώτευση και τον κοινωνικό συντηρητισμό.

Μπορούν, οι προαναφερθείσες έννοιες περί σοσιαλισμού, έστω και με αυτό το νεφελώδη τρόπο, να αξιοποιηθούν θετικά υπέρ της Αριστεράς σε μια ριζοσπαστική κατεύθυνση; Και βέβαια! Όμως, προς ώρας κάτι τέτοιο δεν διαφαίνεται. Δεύτερο ερώτημα: Υπάρχει αντίρροπη τάση από τον συντηρητισμό; Και βέβαια υπάρχει! Εξάλλου, αυτό φαίνεται και στα αριθμητικά, αλλά και σε κάποια αξιακά στοιχεία. Όμως, η εν λόγω αντίρροπη τάση (ακόμη κι αν υπάρξει ποσοστιαία άνοδος της Αριστεράς στις εκλογές της 25 Ιούνη), δεν είναι συγκροτημένη, είναι μπερδεμένη ως προς τις έννοιες και δεν ηγεμονεύει ιδεολογικά. Γι’ αυτό είναι αναγκαίο να ξεχωρίζουμε το ιδεολογικό πεδίο από το επίπεδο της εκλογικής επιρροής των κομμάτων της Αριστεράς.

Εν κατακλείδι, η σχετική υπεροχή των «αξιών» του ατομικισμού και η διαδικασία συντηρητικοποίησης έχουν βαθιές ρίζες και έρχονται από μακριά στον χρόνο. Σε συνδυασμό με την αποδιάρθρωση της εργατικής τάξης και την υποχώρηση της Αριστεράς και των ιδεών της, ενέχουν όλ’ αυτά τον κίνδυνο να παγιωθεί η τάση προς τον συντηρητισμό. Και λέω τάση, επειδή κάτι τέτοιο, υπό προϋποθέσεις, μπορεί να ανακοπεί.

Για την ώρα η μόνη αμυντική γραμμή για την ανασυγκρότηση είναι το Ενιαίο Μέτωπο. Και προς αυτή την κατεύθυνση επιχειρεί να στρέψει τη συζήτηση το άρθρο, που δημοσιεύσαμε (μαζί με τον Γ. Κολλιά), με τίτλο: «Να βαδίζουμε πλάϊ-πλάϊ και να χτυπάμε μαζί»! (https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/391107_na-badizoyme-plai-plai-kai-na-htypame-mazi)

Θεωρώ ότι χρειάζεται να πούμε τα πράγματα με το όνομά τους, και να παραδεχτούμε την ήττα, διότι μόνο έτσι υπάρχει δυνατότητα ανασυγκρότησης.