Μουσική και μουσικοί στην ελληνική αρχαιότητα

Πιστεύω στον Θεό, στον Μότσαρτ και στον Μπετόβεν (Ρίτσαρντ Βάγκνερ).

Μη ζώην μετ`αμουσίας. Ευριπίδης, «Ηρακλής».

Ραψωδοί και αοιδοί.

Οι Ραψωδοί ήταν επαγγελματίας μουσικοί της αρχαιότητας που απήγγειλαν ρυθμικά, τραγουδιστά μπροστά στο κοινό επική ή λυρική ποίηση. Πήγαιναν από το ένα μέρος στο άλλο για την τέχνη τους και την εξασφάλιση μιας μικρής αμοιβής. Προτιμούσαν να απαγγέλουν τα έπη σε ονομαστές γιορτές που λάμβαναν χώρα σε όλες τις πόλεις της αρχαιότητας, προς τιμήν των θεών, των ηρώων, ή σε αθλητικούς αγώνες.. Συμμετείχαν επίσης σε λαϊκές γιορτές αλλά και σε συμπόσια. Με τον τρόπο αυτό εξασφάλιζαν τη σίγουρη παρουσία ακροατών. Στα Παναθήναια, που ήταν η μεγαλύτερη γιορτή για τους Αθηναίους και γινόταν κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμήν της θεάς Αθηνάς, οι ραψωδοί απήγγειλαν κυρίως την Ιλιάδα και την Οδύσσεια αλλά και τα κατορθώματα των τοπικών ηρώων όπως του Θησέα. Πολλά σπουδαία έργα της αρχαιότητος διασώθηκαν και χάρις στους ραψωδούς.

Ο Όμηρος θεωρείται ο πρώτος και ο σπουδαιότερος ραψωδός. Μας αναφέρει δύο εξαιρετικούς αοιδούς – ραψωδούς στην Οδύσσεια: Τον τυφλό Δημόδοκο στο ανάκτορο του Αλκίνοου στο νησί των Φαιάκων και τον περίφημο Φήμιο στο ανάκτορο του Οδυσσέα στην Ιθάκη.

Ο αοιδός Φήμιος είναι αυτοδίδακτος, θεοδίδακτος, θεόσοφος. Οδύσσεια, ραψωδία χ`.

Ώσπου στον Φήμιο μπροστά έφτασε ο Οδυσσέας. Ήτανε ο τραγουδιστής του παλατιού ο βάρδος που οι Μνηστήρες πίεζαν να τους διασκεδάζει, να παίζει και να τραγουδά, χωρίς την θέληση του. Ο Φήμιος γονάτισε και λέει του Οδυσσέα. «Σπλαχνίσου με και σώσε με, αφέντη, βασιλιά μου. Μη με σκοτώσεις άρχοντα γιατί δεν τραγουδάω με τη δική μου θέληση στους άδικους Μνηστήρες. Εκείνοι μ` αναγκάζουνε να τους διασκεδάζω. Εγώ για όλους τραγουδώ, για τους θνητούς ανθρώπους και τους αθάνατους θεούς, και σκέψου το Οδυσσέα, πως είμαι αυτοδίδακτος, και όλα όσα ξέρω τα βάζουν μέσα μου οι θεοί που όλα τα ορίζουν. Θεόπνευστη, μπορείς να πεις, πως είναι η μουσική μου και τα τραγούδια μου μιλούν τη γλώσσα της αλήθειας. Είμαι θεόσοφος εγώ και άπειρα στο νου μου, τραγούδια βάλανε οι θεοί. Και τώρα εγώ αφέντη, μόνο για σε θα τραγουδώ, και τις χορδές θα παίζω της λύρας της γλυκόλαλης που τις καρδιές ευφραίνει και ησυχάζει κι ηρεμεί τη δύσκολη ζωή μας. Για όλα αυτά λυπήσου με τη ζήση μη μου πάρεις.».

Αναφέρω παρακάτω μερικά αρχαία έργα σχετικά με μουσική και μουσικούς.

Ο αρπιστής της Κέρου.

Ένα θαυμαστό έργο κυκλαδικής Τέχνης. Εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. «Ο αρπιστής της Κέρου». Το μικρό σε μέγεθος μαρμάρινο ειδώλιο έχει ύψος 22,5 εκατοστά και εντάσσεται χρονολογικά στη λεγόμενη Πρωτοκυκλαδική ΙΙ εποχή( 2700-2300 π.Χ.). Το αγαλματίδιο αυτό απεικονίζει ένα άντρα που παίζει άρπα. Το έργο αυτό είναι μια από τις αρχαιότερες παραστάσεις με θέμα έναν μουσικό. Βρέθηκε σε τάφο. Στον ίδιο τάφο βρέθηκε και το γνωστό ειδώλιο ενός αυλητή.

Ειδώλιο αυλητή.

Ένα μοναδικό έργο κυκλαδικής Τέχνης που εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Μαρμάρινο αγαλματίδιο, που σώθηκε ακέραιο, ύψους 30 εκατοστών. Χρονολογικά ανήκει στη λεγόμενη Πρωτοκυκλαδική ΙΙ εποχή( 2700-2300 π.Χ.). Βρέθηκε σε τάφο. Στον ίδιο τάφο βρέθηκε και το γνωστό ειδώλιο του «αρπιστή της Κέρου». Είναι το μοναδικό ειδώλιο αυλητή που σώθηκε από την πρωτοκυκλαδική εποχή.

Αττική πήλινη οινοχόη με παράσταση μουσικών. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. ~ 730 π.Χ. ( Γεωμετρική εποχή), ύψος 33 εκατοστά. Στη ζώνη, κάτω από τον λαιμό της οινοχόης, κάθεται μουσικός που παίζει φόρμιγγα. Δεξιά και αριστερά τον πλαισιώνουν δύο μουσικοί που τον συνοδεύουν παίζοντας πλαταγές. Οι πλαταγές είναι κούφιες σφαίρες με λαβή που έχουν μέσα τους ένα σφαιρίδιο. Όταν κουνά την πλαταγή ο μουσικός παράγεται ήχος. Ήταν κυρίως πήλινες αλλά έχουν βρεθεί και ξύλινες, μεταλλικές, από κόκκαλο..

Μαρμάρινη αετωματική επιτύμβια στήλη με επιγραφή.

Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιώς. Ύψος 65 εκατοστά. Χρονολογείται στα τέλη του 5ου αι. π.Χ. Βρέθηκε στην Καλλιθέα το 1963.Καθιστή αριστερά η Νικοβούλη με τα πόδια της σε υποπόδιο. Κρατά ένα πουλί. Πάνω από το κεφάλι της είναι γραμμένο το όνομα της: Νικοβούλη. Η νεαρή κοπέλα είναι νεκρή. Απέναντι της είναι όρθιος, επίσης νεκρός ο αδελφός της που κρατά μια σχολική λύρα στο αριστερό του χέρι και ένα κουνελάκι στο δεξί. Πάνω από το κεφάλι του το όνομα του: Φυρκίας. Στην θρηνητική επιγραφή, στη βάση της στήλης μιλά ο δυστυχής πατέρας των δύο νεκρών αδελφών.

«Κείσαι πατρί γόον δούς Φυρκία. Εί δε τις έστι τέρψις εν ηλικίαι τήνδε θανών έλειπες». Εδώ είναι ο τάφος σου Φυρκία. Η ζωή μου γέμισε θλίψη. Πήρες μαζί σου την χαρά που μου έδιναν τα νιάτα σου.

Σκηνή θυσίας

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. ~ 540 π.Χ.

14.5 x31 εκατοστά. Η παράσταση ζωγραφίστηκε πάνω σε ξύλο. Από το σπήλαιο Πιτσά Κορινθίας. Η πρώτη γυναικεία μορφή προσφέρει σπονδή στον βωμό, από οινοχόη. Στο κεφάλι της στηρίζει μια ξύλινη καφασωτή κατασκευή με οινοχόες και κλειστό κασελάκι. Μικρό, κομψό μαξιλαράκι πάνω στο κεφάλι της ισορροπεί την ξύλινη κατασκευή. Πίσω από τη γυναίκα ακολουθούν τρία παιδιά. Το πρώτο οδηγεί, με κόκκινο σχοινί, πρόβατο για θυσία. Το δεύτερο παιδί παίζει λύρα ενώ το τρίτο παίζει αυλό που συγκρατείται με δερμάτινη ταινία στο στόμα του νεαρού αυλητή. Στον αυλό διακρίνονται οι οπές του οργάνου. Πιο πίσω δυο νέες κοπέλες που κρατούν ταινίες και κλαδιά με τα χέρια τους σε λατρευτική στάση. Την πομπή κλείνει ένας άνδρας με ιμάτιο. Όλες οι μορφές είναι στεφανωμένες. Οι επιγραφές, στο κορινθιακό αλφάβητο, αναφέρονται στον ζωγράφο.

Αττική ερυθρόμορφη πήλινη πελίκη με τον Απόλλωνα και την Άρτεμη.Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. ~ 450 π.χ. Ύψος 28 εκατοστά. Δεν είναι γνωστή η προέλευση του έργου. Η Άρτεμις δεξιά με οινοχόη κάνει σπονδή στην φιάλη που κρατά ο δίδυμος αδελφός της Απόλλων που με την σειρά του σπένδει στον βωμό που είναι έτοιμος να δεχθεί χοές και θυσίες. Τα αδέλφια φοράνε χιτώνα και ιμάτιο. Η λύρα δηλώνει την υπόσταση του θεού ως Πυθίου Απόλλωνα. Αν κρατούσε κιθάρα θα είχε την υπόσταση του Δηλίου Απόλλωνα.

Αναφορά σε μερικά μουσικά όργανα της ελληνικής αρχαιότητος.

Έγχορδα: Φόρμιγγα. κιθάρα, λύρα, βάρβιτος, άρπα, ψαλτήριον..

Πνευστά: Αυλός, Σύριγγα,

Άλλα: Ύδραυλις, πλαταγές, κρόταλα, κύμβαλα, τύμπανα, σείστρα..

1*. Αρχιτέκτων. Ιστορικός Αρχιτεκτονικής. Ιστορικός Τέχνης.

2*. Στον Νικόλα που συνεχίζει την μουσική παράδοση του τόπου μας.