Νεοφιλελευθερισμός, πανδημία, καταστολή

Λέγεται πως οι λαοί που δεν μαθαίνουν από την Ιστορία τους είναι καταδικασμένοι να την επαναλάβουν. Τούτο δεν σημαίνει ότι τα ιστορικά γεγονότα προκύπτουν υπό τις ίδιες συνθήκες. Ακόμη και αν κάποιο συμβάν μοιάζει με ένα προγενέστερο, οι συνθήκες που το πλαισιώνουν είναι κατά κανόνα ριζικά διαφορετικές από τις παλαιότερες. Οι συνθήκες εντός των οποίων προέκυψε η τωρινή πανδημία είναι τελείως άλλες από εκείνες των παλαιότερων πανδημιών.

Η σύγχρονη πανδημία προέκυψε μέσα στις συνθήκες του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, ο οποίος, παρά τους κλυδωνισμούς που υπέστη με τη χρηματοπιστωτική κρίση, εξακολουθεί να κυριαρχεί κατ’ ουσίαν ανενόχλητος. Που σημαίνει ανεμπόδιστος από οποιοδήποτε ικανό να απειλήσει το σύστημα «αντίπαλο δέος»: είτε εξωτερικό –δεν υπάρχει ούτως ή άλλως πλέον «εξωτερικό» του καπιταλισμού μετά την κατάρρευση του «υπαρκτού»– είτε εσωτερικό – μέσα στο σύστημα παρατηρείται απελπιστική ένδεια τόσο αριστερών ιδεολογιών που κινητοποιούν κόσμο όσο και ισχυρών αντικαπιταλιστικών κοινωνικών κινημάτων ή πολιτικών δυνάμεων.

Η υγειονομική κρίση του κορονοϊού όμως μας έχει οδηγήσει σε νέα δεδομένα. Επειδή είναι μια κρίση που συνεπεκτείνεται με όλες τις μορφές της κοινωνικής ζωής, από τις πιο μύχιες πτυχές της καθημερινότητάς μας έως τα πιο κρίσιμα οικονομικά μεγέθη και τους πιο κομβικούς τομείς της παραγωγικής δραστηριότητας, χωρίς να απειλεί από μόνη της το ίδιο το σύστημα ως κυρίαρχο σύστημα εξουσίας, έχει προξενήσει ωστόσο μια πρωτόγνωρη κατάσταση ως προς την αποδεκτότητά του.

Εκτός ενός ελάχιστου ποσοστού από μεγαλοκαπιταλιστές που κερδίζουν από την κρίση και ούτως ή άλλως είναι αρκετά ισχυροί ώστε να μπορούν να εξακολουθούν να διάγουν τον βίο τους λίγο-πολύ όπως γουστάρουν (σε αυτούς ας συμπεριλάβουμε και το υψηλά ιστάμενο πολιτικό προσωπικό που εξυπηρετεί τα συμφέροντά τους), όλος ο υπόλοιπος κόσμος είναι δυσαρεστημένος. Δεν πρόκειται για απλή δυσαρέσκεια, οι άνθρωποι βρίσκονται επικίνδυνα κοντά στην εξάντληση των ορίων της υπομονής τους.

Παραθέτω απόσπασμα από συνέντευξη του ευρωβουλευτή Στέλιου Κούλογλου στην «Αυγή» της Κυριακής (21.3.2021): «…Ολα τα λεφτά και οι ελπίδες επενδύθηκαν στα εμβόλια. Θα έπρεπε να είχε δοθεί έμφαση και χρηματοδότηση της έρευνας για την ανάπτυξη και αντι-Covid φαρμάκων. […] Αλλά τα μεν φάρμακα θα αφορούσαν μόνο τους ασθενείς –μερικά εκατομμύρια σκευάσματα–, ενώ τα εμβόλια αφορούν όλο τον πληθυσμό του πλανήτη – περί τα 12 δισεκατομμύρια δόσεις. Το λόμπι των φαρμακευτικών εταιρειών είναι πολύ ισχυρό παγκοσμίως».

Ο πολύς κόσμος, έστω και αν δεν γνωρίζει τα δεδομένα σε όλες τις ανατριχιαστικές τους λεπτομέρειες όπως η παραπάνω, βιώνει πλέον στο πετσί του και συνειδητοποιεί το γεγονός ότι τόσο η επικίνδυνη εξάπλωση της πανδημίας όσο και οι τραγικές ανεπάρκειες στην αντιμετώπισή της απορρέουν από το νεοφιλελεύθερο καπιταλιστικό σύστημα. Ο καπιταλισμός δεν μπορεί πια να κρύψει αλλά ούτε και να εξωραΐσει το κυνικό του πρόσωπο. Η «ιδιωτική πρωτοβουλία», η «ανταγωνιστικότητα», η «επιχειρηματικότητα» είναι ολοφάνερο πλέον ότι αποτελούν απλώς ευφημισμούς για την απληστία του μεγάλου κεφαλαίου και τη δουλοπρέπεια των νεοφιλελεύθερων διακρατικών θεσμών και πολιτικών δυνάμεων, που θυσιάζουν την υγεία του παγκόσμιου πληθυσμού στον βωμό του ιδιωτικού κέρδους και μόνον.

Οι μεγάλες κρίσεις οδηγούν σε μεγάλες αλλαγές; Ισως, αλλά όχι απαραίτητα προς τη σωστή κατεύθυνση. Το σύστημα εκμεταλλεύεται τις κρίσεις προς όφελός του, προσαρμόζοντας τη στρατηγική του στις ιδιάζουσες συνθήκες που προκύπτουν από την εκάστοτε κρίση. Τη δυσαρέσκεια του κόσμου των δυτικών καπιταλιστικών κοινωνιών που προέκυψε από τις μεσομακροπρόθεσμες οικονομικές συνέπειες της πρώτης πετρελαϊκής κρίσης κατά τη δεκαετία του 1970, το σύστημα τη χρησιμοποίησε ως έρεισμα για τη δραστική περικοπή των δημόσιων δαπανών και τη συνακόλουθη εγκαθίδρυση των νεοφιλελεύθερων θεσμών και πολιτικών.

Τώρα, τις εκρηκτικές διαστάσεις που τείνει να προσλάβει η δυσαρέσκεια του κόσμου από τις συνέπειες της υγειονομικής κρίσης και της αποτυχημένης αντιμετώπισής της, τα καθεστώτα προσπαθούν να τις ελέγξουν στηριζόμενα στις υπερεξουσίες που παρέχονται στο κράτος, πρώτη φορά μεταπολεμικά υπό συνθήκες κοινοβουλευτισμού, με τη γενικευμένη καραντίνα: αυξημένη καταστολή και αστυνομική αυθαιρεσία, που επιπλέον αξιώνουν την ιδεολογική τους νομιμοποίηση με την καταγγελία των μαζικών εκδηλώσεων διαμαρτυρίας ως υπεύθυνων για τη διάδοση του ιού.

Μία από τις ιδιαιτερότητες του νεοφιλελευθερισμού ήταν πως είχε κατορθώσει να υποκαταστήσει με οικονομικούς θεσμούς σημαντικό μέρος των εκτός οικονομίας ιδεολογικο-πολιτικών εργαλείων της ταξικής κυριαρχίας. Η προσφυγή στην ωμή κρατική βία και στην απόπειρα της ιδεολογικής της καταξίωσης ίσως σηματοδοτεί το τέλος του νεοφιλελευθερισμού όπως τον ξέρουμε – δηλαδή είτε το τέλος του νεοφιλελευθερισμού εν γένει είτε το τέλος του νεοφιλελευθερισμού με κοινοβουλευτισμό.

 * καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών