Γιάννης Ψυχοπαίδης: Η λύση είναι ανοιχτά μυαλά και σύνορα

Mια ιδιαίτερη «Βιογραφία», που δεν αποτελείται από δικά του πορτρέτα, αλλά από πρόσωπα που τον σημάδεψαν και τον χαρακτήρισαν από την εφηβεία του μέχρι σήμερα, παρουσιάζει ο Γιάννης Ψυχοπαίδης στην γκαλερί Ζουμπουλάκη: Σεφέρης, Ελύτης, Τσίρκας, Καρυωτάκης, Ρίτσος, Θεοδωράκης, Καβάφης, Χαλεπάς, Μπουζιάνης, αλλά και ο Παναγούλης και ο Μπελογιάννης, πρόσωπα της τέχνης, του πνεύματος, της πολιτικής.

«Είναι μια σειρά από 14 πορτρέτα, που κατά κάποιον τρόπο ορίζουν ένα είδος αυτοβιογραφίας. Πρόσωπα αναφοράς, σαν φάροι που καθοδήγησαν την πορεία όχι μόνο τη δική μου αλλά και μιας γενιάς ολόκληρης», μας λέει ο γνωστός ζωγράφος και ομ. καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών της Αθήνας.

Μια δεύτερη ενότητα έργων, έντονα κοινωνικοπολιτική, συνδέει αυτά τα πρόσωπα και την εποχή τους με το σήμερα. Εχει αναφορές σε μια κοινωνία σε αναβρασμό, σε κίνηση, σε σύγκρουση, σε μια κατάσταση που κρύβει κάτι απειλητικό, αλλά και την ελπίδα πως κάτι νέο θα γεννηθεί.

Υπάρχουν αμφιβολίες που οδηγούν σε φυγή προς τα πίσω σε μια φοβική κοινωνία, αλλά και ταυτόχρονα το σπέρμα μιας υπέρβασης. Υπάρχει κάτι το αναζωογονητικό μέσα σε ένα σκοτάδι, από όπου μπορεί να αναδειχτεί το φως μιας ανθρώπινης σύμπραξης

Σε ένα από αυτά τα ιδιαίτερα «κολάζ» που συνηθίζει ο Γ. Ψυχοπαίδης, το κεφάλι του Ερμή του Πραξιτέλη συνδυάζεται με μια βάρκα γεμάτη πρόσφυγες. Ακριβώς αυτό το έργο αποτελεί το εξώφυλλο του νέου του βιβλίου «Τα ημερολόγια της φωτιάς», που θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις «Κέδρος», με σύντομα κείμενα που αποτυπώνουν προβληματισμούς για τον πολιτισμό και την κοινωνία.

«Ο τίτλος ξεκινάει από την εμπειρία της καμένης Ολυμπίας το 2007», διευκρινίζει. «Οταν ξέσπασε η φωτιά, ήμασταν στην Κεφαλονιά και από εκεί μπορούσαμε να τη δούμε. Την άλλη μέρα πήρα το καράβι, κατέβηκα στον αρχαιολογικό χώρο, όπου όλα ήταν καμένα και οι τοίχοι του μουσείου μαυρισμένοι. Μπήκα μέσα και με ένα κινητό τηλέφωνο φωτογράφισα γρήγορα τον Ερμή, μια εικόνα θολή. Η καμένη Ολυμπία έγινε συμβολισμός για την καταστροφή που θα ερχόταν...».

• Πώς οδηγηθήκατε στην επιλογή των συγκεκριμένων προσώπων;

Είναι μια πολύ προσωπική επιλογή με συλλογική αναφορά. Ενα παλίμψηστο, που μέσα κρύβει τη νεανική εμπειρία, το πώς διαμορφωθήκαμε μέσα από την ποίηση, την τέχνη, αλλά και από τις εμβληματικές μορφές της πολιτικής. Είναι πρόσωπα που έχουν δώσει έργο καλλιτεχνικό, επηρέασαν με τη στάση ζωής τους, σημάδεψαν μια ολόκληρη εποχή και κατά κάποιον τρόπο γαλούχησαν κυρίως τη δική μας γενιά, η οποία ήταν έντονα πολιτικοποιημένη και κοινωνικοποιημένη.

• Ξεχωρίζετε ιδιαίτερα κάποιον;

Καθένας έχει το δικό του βάρος, το δικό του έργο, ένα κύρος ηθικό, κυρίως έναν βαρύνοντα ρόλο στην κοινωνία και στην παιδεία μας. Ηταν άτομα κόντρα στο ρεύμα, που παλέψανε για τις ιδέες τους, σταθήκανε και βοήθησαν κι εμάς να σταθούμε στα πόδια μας. Διεκδίκησαν να γράψουν τη δική τους ιστορία, η οποία ήταν και η δική μας ιστορία. Θεωρώ την έκθεση έναν φόρο τιμής σε αυτά τα πρόσωπα, μέσα από τα δικά μου όπλα, τη ζωγραφική.

• Εξακολουθούν και σήμερα να μας επηρεάζουν;

Αυτό είναι ένα μεγάλο ζητούμενο. Σε ένα βαθμό νομίζω επηρεάζουν είτε άμεσα είτε έμμεσα. Οπωσδήποτε έχουν πλάσει μια υποδομή και πάνω σε αυτήν κτίζονται όλες αυτές οι αξίες που σήμερα παλεύουμε να διαφυλάξουμε. Πολιτιστικές, ανθρωπιστικές, ηθικές αξίες, τη ριζοσπαστική γλώσσα που αναζητά καινούργιους τρόπους έκφρασης.

• Οι προσωπικότητες μιας άλλης εποχής τι μπορούν να πουν στη σημερινή γενιά;

Πιστεύω στα κενά που γεφυρώνονται, όχι για να ταυτίσεις μια εποχή με μια άλλη, αλλά για να αναδειχτεί η ρίζα που υπάρχει από μέσα και ότι οι νέοι νιώθουν πως ανήκουν σε ένα κοινό δέντρο. Πιστεύω στην έννοια της κοινότητας, που συνδέει τις γενιές μέσα στη διαφορετικότητά τους. Σήμερα έχουμε μια τομή σε πολλά πράγματα, στις τεχνολογίες, τις επικοινωνίες, στις εκφραστικές φόρμες.

Στην ουσία όμως πιστεύω ότι μένουν ζωντανά αυτά που λέμε «μεγάλα ηθικά διλήμματα» και έχουν να κάνουν με τη στάση του ανθρώπου στον κοινωνικό περίγυρο. Το μεγάλο ναι και το μεγάλο όχι, που λέει ο Καβάφης.

• Υπάρχουν σήμερα πρόσωπα που μπορούν να λειτουργήσουν ως πρότυπα;

Στις μέρες μας, που ξαναγυρνάμε στην ανάγκη μιας καινούργιας συλλογικότητας, υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι. Ισως να μην είναι στην επιφάνεια, αλλά λειτουργούν από κάτω και είναι ικανοί κάποια στιγμή να μας εκπλήξουν. Ανθρωποι, που πιθανώς δεν έχουν βαρύ όνομα, αλλά έχουν τη βαρύνουσα οντότητα στην κοινωνία κι εκεί που δεν το περιμένεις βλέπεις τη σοβαρότητα και το ιστορικό μέγεθός τους. Αν και χαμηλών τόνων, σε συναρπάζει η σταθερότητα και η επιμονή τους να διεκδικούν και να κερδίζουν. Δεν είναι κάτι πολύ συνηθισμένο, αλλά υπάρχει δίπλα μας και μερικές φορές δεν το βλέπουμε κιόλας.

• Στα έργα σας δεν αντιμετωπίζετε το παρελθόν με νοσταλγία...

Είναι ένας αναστοχασμός στο παρελθόν. Αλλά σε ένα παρελθόν που διεκδικεί το παρόν και είναι πανταχού παρόν. Δεν πάω να αναδείξω μια εποχή περασμένη, αλλά να αναζητήσω σήματα πορείας που έχουμε ανάγκη.

Πόσο μάλλον σήμερα που είναι κρίσιμες οι στιγμές, όταν όλα αυτά που θεωρούσαμε σταθερά σημεία αναφοράς έχουν καταρρεύσει, όταν έχουμε να κάνουμε με έναν πόλεμο σε όλα τα μέτωπα. Βλέπετε τι γίνεται, ο κόσμος αλλάζει. Εχουμε μια Ευρώπη που δεν γνωρίζουμε ποιο είναι το μέλλον της. Υπάρχουν τεράστια προβλήματα που φαίνονται άλυτα.

Και η λύση που βολεύει και εξυπηρετεί είναι να ξαναγυρίσουμε σε μια κλειστή μορφή ανθρώπινων κοινωνιών, στην ουσία να απαξιωθούν όλα αυτά που έχει κερδίσει η Ευρώπη από τη Γαλλική Επανάσταση και τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό. Αυτό που ξέραμε ως Ευρώπη δεν υπάρχει πια και φοβόμαστε ότι στο κοντινό μέλλον δεν θα την ξαναδούμε.

Αλλά παρ’ όλα αυτά ο δρόμος είναι να διεκδικηθούν κοινωνίες ανοιχτές, χωρίς σύνορα, με ανοιχτούς ορίζοντες, που να είναι διαφωτισμένες, ελεύθερες. Δεν υπάρχει άλλος δρόμος εκτός από αυτόν, όλα τα άλλα είναι η απόλυτη σύγκρουση και καταστροφή και οδηγούν σε καταστάσεις όπου θριαμβεύουν ο φασισμός, ο ολοκληρωτισμός και η βαρβαρότητα. Πρέπει να αντισταθούμε απέναντι στη βαρβαρότητα με κάθε τρόπο και ο τρόπος δεν είναι τα κλειστά σύνορα, αλλά τα ανοιχτά μυαλά.

• Εχετε ζήσει για πολλά χρόνια στο Βερολίνο, αλλά και στις Βρυξέλλες. Πόσο σας έχει επηρεάσει αυτή η εμπειρία;

Ημουν από τη δεκαετία του ’70 σχεδόν 20 χρόνια στη Γερμανία και μέχρι τώρα νιώθω σαν να μην έχω αφήσει το νήμα. Είναι μια σχέση που ανανεώνεται, ένα πήγαιν΄-έλα. Αλλωστε δείχνω εκεί τη δουλειά μου και αντλώ δύναμη από ένα κομμάτι που μου ανήκει. Αισθάνομαι τη Γερμανία σαν δεύτερο τόπο, ένα σημείο αναφοράς σε αυτό που θεώρησα ότι είναι η πραγματική εκδοχή της Ευρώπης.

Στις μέρες μας, ο πυρήνας των ανθρώπων που έχουν ανοιχτά μυαλά κινδυνεύει να τεθεί στην άκρη, ενώ άλλοι είναι έτοιμοι να σηκώσουν τα πανιά ενός συντηρητικού μοντέλου νεοφιλελευθερισμού. Αυτοί που ίσως είναι εν υπνώσει, αποσυρμένοι, πρέπει να ξαναβρούν το πάνω χέρι, να μη χαθεί για πάντα η ευρωπαϊκή δημοκρατία, η ιδέα ενός σοσιαλιστικού κοινωνικού κράτους.

Οι άνθρωποι που είναι φοβισμένοι, διστακτικοί, πρέπει να υπερβούν τον φόβο τους, να διεκδικήσουν και να ξαναβρούν τη χαμένη δύναμη αλληλεγγύης. Σε αυτούς ελπίζουμε και σε μας ασφαλώς. Δεν πρέπει να αφήσουμε σε κανέναν την Ευρώπη σαν ιδιοκτησία, να τη χρησιμοποιήσουν προς ίδιον όφελος.

Πρώτο μου έργο: ο Γιάννης Αγιάννης

• Και δύο παρατηρήσεις. Στα πορτρέτα που δείχνετε δεν υπάρχει καμία γυναίκα και επίσης καμία προσωπικότητα από το εξωτερικό.

Επειδή ήταν προσωπική επιλογή, δεν αισθάνθηκα ότι υπήρχε κάποια γυναικεία προσωπικότητα που να είχε για μένα συμβολικά πολύ σημαντικό ρόλο. Σκεφτόμουν όμως πως αν ήταν να βάλω έναν ξένο λογοτέχνη, που διαμόρφωσε τον χαρακτήρα μου, αυτός θα ήταν ο Βικτόρ Ουγκό.

Γιατί μέσα από τους «Αθλιους», το μυθιστόρημα-ποταμό που το διαβάζω από τα τέσσερά μου χρόνια ανά πενταετία, και τον εμβληματικό Γιάννη Αγιάννη, αποτυπώνεται όλο το κοινωνικό ζήτημα. Οι έννοιες της εξουσίας, της καταπίεσης, της φυλακής, της δικαιοσύνης, της ηθικότητας, της τόλμης...

Το πρώτο έργο, που έχω ζωγραφίσει στη ζωή μου, ήταν ο Γιάννης Αγιάννης. Το έκανα στα τέσσερά μου, πριν πάω σχολείο και μάλιστα είχα γράψει το όνομά του ανορθόγραφα. Αυτό το έργο το έχει φυλάξει η μητέρα μου για λόγους συναισθηματικούς... Ισως θα έπρεπε να το δείξω τώρα.

Η πρωτοπορία δεν γεννιέται στη μοναξιά, αλλά μέσα στα κινήματα

• Ως δάσκαλος αγαπητός τής Καλών Τεχνών εδώ και χρόνια, υποστηρίζετε τους μαθητές σας οργανώνοντας συχνά ομαδικές, θεματικές εκθέσεις. Τώρα, η «Βιογραφία» τι πιστεύετε ότι μπορεί να δώσει στους νέους δημιουργούς;

Είναι μια πρόταση για μια καινούργια συνάντηση ανθρώπων, ώστε και οι ίδιοι να ξεφοβηθούν, να γίνουν παραγωγικοί και δημιουργικοί μέσα σε μια συλλογικότητα. Να αισθανθούν ότι δεν είναι μόνοι τους και ότι έχουν τη δύναμη μιας παρέμβασης. Στο επίπεδο ενός θεσμού, όπως η Καλών Τεχνών, οι νέοι φοιτητές, μόλις τελειώσουν τις σπουδές τους, πρέπει να βρουν τρόπο να μην ξεχάσουν αυτά που διδάχτηκαν, την ομαδική δουλειά, την αλληλεγγύη, την αδελφικότητα, τα κοινά πράγματα που μοιράζονται και συνδημιουργούν.

Είναι σημαντικό να μη χαθεί η επαφή μεταξύ των σπουδαστών τα πρώτα χρόνια μετά τη σχολή. Η έννοια της μοναξιάς έχει σημασία στους νέους, μπορεί να τους οδηγήσει στην απόσυρση. Και στο τέλος χάνουν και την αίσθηση ότι ανήκουν σε ένα γενεαλογικό δέντρο που στην ουσία κλαδιά του είμαστε εμείς. Ο καθένας δηλαδή να αναζητήσει τις πηγές και τις αναφορές του και να συνειδητοποιήσει ότι δεν είναι μόνος του.

• Στη σημερινή εποχή ωστόσο καλλιεργείται η «μοναδικότητα» του καλλιτέχνη.

Είναι, ας πούμε, μια νοσηρή κληρονομιά περασμένων αιώνων η έννοια της καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας, της μοναδικότητας, γιατί εξυπηρετεί πολύ και τους ανθρώπους που έχουν την εξουσία να διακινήσουν το καλλιτεχνικό έργο.

Οταν υπάρχει αυτή η στάμπα της ιδιοφυΐας, τότε το έργο πουλιέται και πιο ακριβά. Συμφέρει ένα σύστημα να παράξει είτε πραγματικές είτε πλαστές αξίες ώστε να διατηρηθεί οικονομικά, γι΄ αυτό και το κυνήγι της μοναδικότητας. Οχι πως δεν υπάρχει, αλλά όχι με αυτόν τον τρόπο, του καλλιτέχνη δηλαδή που είναι κλεισμένος σε πύργο και εκεί λειτουργεί σε ένα κενό, με αναφορά μόνο στον εαυτό του, σαν ένα αυτιστικό παιχνίδι με το εγώ.

Αυτά σήμερα καταρρέουν σαν χάρτινοι πύργοι. Αναζητάμε τη μοναδικότητα και την ιδιαιτερότητα, αλλά να τη μοιραστούμε με άλλες μοναδικότητες και ιδιαιτερότητες κι εκεί μέσα να γεννηθούν αξίες που αφορούν την κοινωνία. Δεν υπάρχουν πρωτοπορίες σε ένα ασφαλές κλειστό σύστημα. Ο πρωτοπορίες είναι πάντα συνυφασμένες με καλλιτεχνικά και κοινωνικά κινήματα, με ανακατατάξεις. Η τέχνη βλέπει αυτά που γίνονται γύρω της για να ανανεώσει τη γλώσσα, τις φόρμες της και να προχωρήσει μπροστά.

Info:

Μέχρι 12 Δεκεμβρίου. Γκαλερί Ζουμπουλάκη, πλ. Κολωνακίου 20, τηλ. 210 3608278. Ωρες λειτουργίας: Τρ., Πέμπ., Παρ. 11.00 -15.00 και 17.00–20.00, Τετ. 11.00-15.00 και Σάββ. 11.00 –14.00.