«Το “δυτικό” βρίσκεται στο τέλος του, ένα τέλος παγκόσμιο»

Ο Ζαν-Λικ Νανσί ιχνηλατεί τις αλλαγές σε παγκόσμιο επίπεδο και συγκρίνει τη σημερινή περίοδο με το τέλος της Ρώμης ή τις απαρχές του καπιταλισμού, διαπιστώνοντας μιλώντας στην «Εφ.Συν» ότι «Κάτι άλλο θα αρχίσει –και σίγουρα έχει ήδη αρχίσει με μη ορατό τρόπο– αλλά παίρνει πολύ χρόνο».

• Πόσο δύσκολο είναι για τους απλούς ανθρώπους να γίνουν συνειδητές ανθρώπινες υπάρξεις σε έναν κόσμο ο οποίος στην καθημερινή κοινωνική ζωή παράγει αλλοτρίωση και εγωισμό;

Αυτό είναι ένα πολύ σύνθετο αίτημα, διότι το να είσαι «συνειδητή ύπαρξη» είναι αυτό που είμαστε όλοι μας διαρκώς...(«εμείς», ναι, αυτή τη φορά το «εμείς» ως ολόκληρο το ανθρώπινο είδος).

Νομίζω ότι θεωρείτε το «συνειδητή» με την έννοια του «να έχει συνείδηση ο άνθρωπος για τη δυνατότητα να δοθεί ένα νόημα στη ζωή» ή κάτι τέτοιο.

Και αυτό είναι πολύ περίπλοκο, διότι σίγουρα η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων ξέρει με κάποιο τρόπο για το «νόημα» –ακόμα και στις χειρότερες συνθήκες– μέχρι του σημείου της απόλυτης απελπισίας και της αυτοκτονίας.

Λέω «με κάποιο τρόπο», εννοώντας φυσικά ότι το «νόημα» μπορεί συχνά να είναι πολύ δυσνόητο και δύσκολο. Πάντως, «εμείς» είμαστε αυτές οι υπάρξεις που δίνουν νόημα και είναι ανοιχτές σε νοήματα.

• Πώς επηρεάζουν οι αυξανόμενες ανισότητες τις κοινωνίες μας και την κοινωνική συνοχή;

Νομίζω ότι η απάντηση είναι ξεκάθαρη. Βλέπουμε ότι αυτή η αύξηση των ανισοτήτων είναι μεγαλύτερη από ποτέ και –κάτι που είναι ακόμα σημαντικότερο– δεν μπορεί να δικαιολογηθεί με τίποτα.

Ούτε κάτι όπως η «ιεραρχία» (στην πρωταρχική της έννοια), ούτε κάτι όπως η «χρησιμότητα» κάποιων «διευθυντών» ή «ειδικών» μπορούν να εκληφθούν ως επαρκής λόγος.

Αρχίζουμε να αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για κάτι άλλο από μια παραλλαγή: είναι ένας μετασχηματισμός ολόκληρου του οικονομικού συστήματος (παραγωγή, χρηματοπιστωτικό σύστημα, ενέργεια κ.λπ.), τέτοιος που θα προκαλέσει έναν βαθύ σεισμό σε κοινωνικό, πολιτιστικό και πνευματικό επίπεδο.

Και επιπλέον: θεωρούμε την «ανισότητα» ως αδικία. Και αυτό είναι αλήθεια.

Αλλά, ταυτόχρονα, δεν έχουμε άλλη προσέγγιση για την «ισότητα» από την ισότητα των χρημάτων (η ισότητα των δικαιωμάτων ή του πολιτισμού εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από το χρήμα).

Δηλαδή, ουσιαστικά η σκέψη μας κινείται μέσα στο καπιταλιστικό πλαίσιο (το «γενικό ισοδύναμο» του Μαρξ).

Δεν γνωρίζουμε τι πραγματικά σημαίνει «ισότητα». Ούτε και καταλαβαίνουμε τι σημαίνει «ανθρώπινη ύπαρξη» και «αξιοπρέπεια».

• Η παρούσα βαθιά κρίση ωθεί πολλούς ανθρώπους να πιστέψουν ότι η λύση θα ήταν να επιστρέψουμε σε προ-νεωτερικές κοινότητες με τους αρμονικούς δεσμούς τους – ένα είδος ρομαντικής και νοσταλγικής σκέψης ότι το παρελθόν ήταν καλύτερο. Αυτό το είδος σκέψης αποτελεί τη βάση του προγράμματος των ακροδεξιών ή ακόμα και φασιστικών κομμάτων στην Ευρώπη. Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε αυτή την ψευδαίσθηση;

Δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις ψευδαισθήσεις, διότι είναι δυνατότερες από οποιαδήποτε ορθολογική αιτιολόγηση.

Ομως δεν υπάρχει ποτέ κάποια «επιστροφή» στην Ιστορία. Θα υπάρξουν μεγάλες αλλαγές, αλλά καμία επιστροφή. Η ακροδεξιά ή τα φασιστοειδή δεν ξέρουν τι κάνουν.

Τουλάχιστον ένα πράγμα είναι δυνατό: να δείξουμε, με τα μέσα της ιστορικής γνώσης, ότι οι «προ-νεωτερικές κοινότητες» δεν ήταν και τόσο «αρμονικές».

Και επιπρόσθετα: Δεν πρέπει να μιλάμε για «κρίση» σήμερα. Αυτό που συμβαίνει είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια κρίση. Συμβαίνει το άγνωστο, το οποίο επέρχεται από καιρού εις καιρόν στην Ιστορία. Η άνοδος και η πτώση μιας ολόκληρης κοινωνίας.

• Το έγκλημα των φανατικών ισλαμιστών στη Γαλλία («Charlie Hebdo») αποτελεί ακόμα ένα σημάδι της μη ανοχής και της επιθετικότητας που έχουν παραχθεί από τις πολιτικές πρακτικές της Δύσης για πολλές δεκαετίες και αφορούν τις σχέσεις με τις μη δυτικές χώρες. Υπάρχει τρόπος για μιαν ειρηνική συνύπαρξη, δεδομένων των τεράστιων κυμάτων μετανάστευσης;

Οι πολιτικο-οικονομικές πρακτικές παρήγαγαν όχι μόνο φανατισμό, αλλά άρχισαν να συντελούν στην απώλεια της αυτοπεποίθησης του ίδιου του «πολιτισμού».

Ταυτόχρονα, η διασάλευση ολόκληρης της γεω-πολιτικο-οικονομικής τάξης (ανάπτυξη της Ασίας, το αυξανόμενο κόστος του εντοπισμού πετρελαίου και γενικότερα της Ενέργειας κ.λπ.) και η μείωση των προοπτικών για ανάπτυξη και πρόοδο διαμορφώνουν έναν αρκετά απρόβλεπτο κόσμο.

Εχουμε εισέλθει σε μια βαθιά μετάλλαξη του πολιτισμού, όπως έγινε στο τέλος της Ρώμης ή στις απαρχές του καπιταλισμού.

Αυτό είναι το σημαντικότερο σημείο. Σ’ αυτή τη μετάλλαξη, σίγουρα το πρώην αποκαλούμενο «δυτικό» βρίσκεται στο τέλος του, αλλά επειδή η «Δύση» έχει ήδη εξαπλωθεί παγκόσμια, το τέλος βρίσκεται παντού. Κάτι άλλο θα αρχίσει – και σίγουρα έχει ήδη αρχίσει με έναν μη ορατό τρόπο – αλλά παίρνει πολύ χρόνο.

• Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για να μιλήσουμε για το «εμείς» σήμερα;

Το θέμα δεν είναι να μιλήσουμε για ένα «εμείς», αλλά να πούμε «εμείς», κάτι που είναι δυνατό με πολλούς διαφορετικούς τρόπους ή συνθήκες, αλλά ποτέ δεν εκφέρεται από πολλούς: κάθε φορά μόνο ένας μιλά (ακόμα και εάν πολλοί «ένας» μιλούν μαζί). Και ένα πραγματικό «εμείς», ένα μη καταχρηστικό «εμείς» είναι αυτό όταν οι άνθρωποι που το λένε δεν περιλαμβάνονται ολοκληρωτικά σε αυτό το «εμείς». Το «εμείς» αποκτά νόημα όταν πολλά «εγώ» εμπλέκονται και διαμορφώνουν αυτό το «εμείς». Φυσικά, δεν υπάρχει κανένα «εγώ» χωρίς ένα «εμείς» που θα έχει ειπωθεί από άλλους.

Ποιος είναι

Γεννημένος το 1940 στο Μπορντό, έκανε το διδακτορικό του πάνω στον Καντ με επιβλέποντα καθηγητή τον Πολ Ρικέρ. Δίδαξε φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Marc Bloch του Στρασβούργου για περισσότερα από τριάντα χρόνια. Το 1980, με προτροπή του Ντεριντά, ίδρυσαν στο Παρίσι το Κέντρο Φιλοσοφικής Ερευνας για την Πολιτική, ενδεικτικό του ενδιαφέροντός τους για τη συνάρθρωση πολιτικής και φιλοσοφίας.

Στα ελληνικά έχει συμμετοχή στα συλλογικά έργα: «Πού πηγαίνει η δημοκρατία;» (Πατάκης) 2013, «Ο μύθος του ναζισμού» (Εστία), 2008 και «Η τραγωδία τότε και τώρα» (Καστανιώτης) 2006.

► Το Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος και το Πανεπιστήμιο Bordeaux Montaigne διοργανώνουν στην Αθήνα την Τετάρτη 4 και την Πέμπτη 5 Μαρτίου διεθνές συνέδριο με τίτλο «Το είναι | το ενδόμυχο | το πολιτικό, Jean-Luc Nancy», στο οποίο θα παρίσταται ο Γάλλος φιλόσοφος.

Το συνέδριο θα γίνει στο κτίριο «Κωστής Παλαμάς» του Πανεπιστημίου Αθηνών (Ακαδημίας 48 & Σίνα) και στο Γαλλικό Ινστιτούτο Ελλάδος (Σίνα 31). Για περισσότερες πληροφορίες εδώ