Φράγματα... παντού!

Αν και η κατασκευή τους στο παρελθόν συνδεόταν με τη συγκέντρωση νερού για τη γεωργία, τα τελευταία χρόνια η κατασκευή των φραγμάτων εξαπλώνεται εντυπωσιακά και μεγαλεπήβολα σε ολόκληρο τον πλανήτη για την παραγωγή ενέργειας.

Οι βιομηχανικές δραστηριότητες που κατευθύνουν τη χρήση του νερού στον ενεργειακό τομέα συνδέονται με την υδροηλεκτρική ενέργεια, την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας από ορυκτά καύσιμα και με την πυρηνική ενέργεια.

Το νερό χρησιμοποιείται έμμεσα από τις μονάδες παραγωγής ενέργειας για ψύξη.

Υπολογίζεται ότι 583 δισ. κυβικά μέτρα νερού αντλούνται για χρήση σε μονάδες που παράγουν ενέργεια από ορυκτά καύσιμα και φυσικό αέριο, δηλαδή το 15% του συνόλου του νερού που αντλείται.

Περίπου 66 δισ. κυβικά μέτρα αυτού του νερού δεν επιστρέφουν στην πηγή τροφοδοσίας.

Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας, μέχρι το 2035 προβλέπεται να αυξηθεί κατά 20% η κατανάλωση νερού για τη γεωργία και η κατανάλωση νερού για την ενέργεια κατά 85%.

Ο συνδυασμός της αύξησης της άντλησης νερού για τη γεωργία και της κατανάλωσης νερού για ψύξη στην ενέργεια, δημιουργεί έναν κίνδυνο λειψυδρίας που θα μπορούσε να οδηγήσει στη διακοπή παροχής ενέργειας για χώρες που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τα ορυκτά καύσιμα.

Από την άλλη πλευρά, η υδροηλεκτρική ενέργεια εκμεταλλεύεται άμεσα τη δύναμη του νερού για την παραγωγή ενέργειας.

Σήμερα αντιπροσωπεύει το 16,4% της παγκόσμιας παραγωγής ενέργειας.

Η συνολική παραγωγή έφθασε τα 1.064 γιγαβάτ το 2016, χάρη σε 57.000 φράγματα διαφόρων μεγεθών.

Αν και η υδροηλεκτρική ενέργεια αντιπροσωπεύει περίπου το 70% του παγκόσμιου μείγματος ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και εγγυάται τη μικρότερη ποσότητα συνολικών εκπομπών από τις μονάδες ορυκτών καυσίμων, οι συνολικές επιπτώσεις της δεν είναι πάντοτε θετικές. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όταν τα φράγματα δεν προγραμματίζονται με έμφαση στις επιπτώσεις στους ανθρώπους και το περιβάλλον.

Στη Βόρεια Αμερική, πολλά φράγματα που χτίστηκαν τη δεκαετία του ‘80 καταστρέφονται σήμερα, εξαιτίας των επιπτώσεών τους σε είδη ψαριών, όπως ο σολομός.

Σε ορισμένες περιπτώσεις αντικαθίστανται από πιο σύγχρονα φράγματα, που δεν απαιτούν την κατασκευή δεξαμενών μεγάλης κλίμακας. Αλλά, στον υπόλοιπο κόσμο, οι κατασκευές φραγμάτων συνεχίζονται.

Μια... παλιά ιστορία

Το πρώτο φράγμα στον κόσμο χτίστηκε στην Αίγυπτο μεταξύ 2950 με 2750 π.Χ. για τη συλλογή νερού για τη γεωργία και αυτό συνέχισε να είναι ο κύριος λόγος κατασκευής φραγμάτων μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα μ.Χ.

Μόνο στα τέλη του 18ου αιώνα ξεκίνησε η εκμετάλλευση της υδροηλεκτρικής ενέργειας, με την κατασκευή των πρώτων μεγα-φραγμάτων όπως το Ασουάν στην Αίγυπτο (1902) και το κολοσσιαίο φράγμα Χούβερ στις ΗΠΑ (1932).

Σήμερα, εκτιμάται ότι υπάρχουν περισσότερα από 900.000 φράγματα παγκοσμίως, από τα οποία τα 40.000 θεωρούνται «μεγάλα φράγματα», δηλαδή μεγάλες κατασκευές άνω των 15 μέτρων που παράγουν πάνω από 400 μεγαβάτ ενέργειας κατά μέσο όρο.

Η αύξηση του πληθυσμού και η αυξανόμενη ζήτηση νερού έχουν επιταχύνει την κατασκευή μεγάλων φραγμάτων ιδιαίτερα από την Κίνα, που έχει χρηματοδοτήσει την κατασκευή 330 φραγμάτων σε 74 χώρες.

Οι αφρικανικές χώρες, η Αιθιοπία και ειδικότερα η Δημοκρατία του Κονγκό, αναπτύσσουν πολλά τέτοια έργα χάρη στην κινεζική και τη διεθνή χρηματοδότηση.

Η Κίνα χρηματοδοτεί επίσης μεγάλα υδροηλεκτρικά έργα στο εσωτερικό της.

Μετά το άνοιγμα του «Φράγματος των Τριών Φαραγγιών» το 2003, του μεγαλύτερου στον κόσμο, με ικανότητα παραγωγής ενέργειας 18,2 γιγαβάτ, σχεδιάζει την κατασκευή ακόμη 100 μεγάλων φραγμάτων στο πλαίσιο της επίτευξης του στόχου της μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.

Μια άλλη μεγάλη αναδυόμενη οικονομία, η Βραζιλία, αποφάσισε επίσης να επενδύσει σε μεγάλο βαθμό στην κατασκευή υδροηλεκτρικών σταθμών στον Αμαζόνιο.

Ο στόχος είναι να παραχθούν 25 γιγαβάτ υδροηλεκτρικής ενέργειας από 40 φράγματα, μέχρι το 2025.

Αλλά, αν και τα φράγματα προσφέρουν ανανεώσιμη ενέργεια, που είναι «καθαρότερη» από τις παραδοσιακές πηγές ορυκτών καυσίμων και προάγει την ασφάλεια των υδάτων, οι αρνητικές συνέπειές τους δεν μπορούν να αγνοηθούν.

Χιλιάδες άνθρωποι που ζουν σε τοποθεσίες που έχουν επιλεγεί για την ανάπτυξη τέτοιων έργων συχνά μεταφέρονται, χωρίς επαρκή αποζημίωση, σε ανεπαρκώς αναπτυγμένες περιοχές, συμπεριλαμβανομένων των παραγκουπόλεων.

Μόνο το «Φράγμα των Τριών Φαραγγιών» προκάλεσε την εκτόπιση άνω του 1,2 εκατομμυρίου ανθρώπων, ενώ το μικρότερο φράγμα Μιρόβ στο Σουδάν έχει εκτοπίσει πάνω από 50.000 ανθρώπους.

Εκτός από την εξαναγκαστική μετακίνηση χιλιάδων ανθρώπων, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις μπορεί να περιλαμβάνουν την εξαφάνιση των υδρόβιων ζώων και την καταστροφή υγρότοπων και δασικών εκτάσεων.

Ενδεικτική περίπτωση των συνεπειών της κατασκευής πολλών και μεγάλων φραγμάτων αποτελεί ο ποταμός Μεκόνγκ, η «Μητέρα των ποταμών», που ρέει κατά μήκος 4.880 χιλιομέτρων, από το οροπέδιο του Θιβέτ μέσω της επαρχίας Γιουνάν της Κίνας στη Βιρμανία, την Ταϊλάνδη, το Λάος, την Καμπότζη και το Βιετνάμ.

Πάνω από 200 εκατομμύρια άνθρωποι εξαρτώνται από το ποτάμι για να ζήσουν και πάνω από 60 εκατομμύρια κατά μήκος της μακράς διαδρομής του βασίζονται στα ύδατά του για την άρδευση καλλιεργειών ρυζιού και μικρής κλίμακας αλιεία.

Η κατασκευή άνω των 39 μεγάλων φραγμάτων, η αλλαγή των επιπέδων του νερού λόγω της αλλαγής του κλίματος και η αύξηση της άντλησης νερού άλλαξαν τις ισορροπίες γύρω και πέρα από τον ποταμό.

Η Κίνα έχει κατασκευάσει 7 μεγάλα υδροηλεκτρικά εργοστάσια στον Ανω Μεκόνγκ, ενώ άλλα 20 βρίσκονται σε διάφορες φάσεις σχεδιασμού.

Εντεκα επιπλέον φράγματα σχεδιάζονται στο νότιο τμήμα της λεκάνης απορροής, κυρίως στο Λάος, μία από τις φτωχότερες χώρες της Ασίας, που φιλοδοξεί να καταστεί η «υδροηλεκτρική μπαταρία» της Ασίας, με δυναμικό παραγωγής 26 γιγαβάτ.