«Στον εκδοτικό χώρο η ΑΙ θα απειλήσει κυρίως τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις»

Ο Γιωργανδρέας Ζάννος είναι από το 1996 νομικός σύμβουλος και από το 2016 διευθυντής του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Εργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ). Εχει εκτενή εμπειρία στον τομέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και ειδικότερα στον χώρο των τεχνών και της τεχνολογίας. Σπούδασε νομικά στη Γερμανία (Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ, προδίπλωμα) και την Ελλάδα (Πανεπιστήμιο Αθηνών - πτυχίο) και συνέχισε μεταπτυχιακές σπουδές στο Λονδίνο, όπου απέκτησε δίπλωμα LL.M. στη Διανοητική Ιδιοκτησία (στο UCL). Είναι δικηγόρος παρ’ Αρείω Πάγω και μέλος του ΔΣΑ από το 1998.

Ως δικηγόρος έχει εκπροσωπήσει μεταξύ άλλων πολλούς σημαντικούς δημιουργούς, καλλιτέχνες, δισκογραφικές εταιρείες, παραγωγούς οπτικοακουστικών έργων, εκδοτικούς οίκους και πολιτιστικούς οργανισμούς. Την περίοδο 2009-2012 υπήρξε νομικός σύμβουλος στο γραφείο του υπουργού Πολιτισμού και Τουρισμού, υπεύθυνος μεταξύ άλλων για τα θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας και σύγχρονου πολιτισμού. Εχει θητεύσει στο Δ.Σ. της ΕΛΣ, της ΕΡΤ και του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

● Κύριε Ζάννο, έχετε μια επιτυχημένη σταδιοδρομία ως δικηγόρος σε θέματα Πνευματικών Δικαιωμάτων. Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με αυτόν τον κλάδο;

Ο βασικός λόγος που με οδήγησε σε αυτήν την επιλογή ήταν η γνωριμία μου και η σχέση μου, όταν ήμουν ακόμα φοιτητής στη Νομική Σχολή, με σπουδαίους ανθρώπους της τέχνης, όπως ο Μάνος Χατζιδάκις, ο Νίκος Γκάτσος, ο Νίκος Μαμαγκάκης, ο Σταύρος Ξαρχάκος και πολλοί άλλοι, καθώς και η συνειδητοποίηση της μεγάλης ανάγκης των ιδίων για την προστασία και τη διαχείριση του έργου τους. Αυτές οι σπουδαίες προσωπικότητες κατά κανόνα ήταν εξαιρετικά ευάλωτες στις συναλλαγές και συμφωνίες που έκαναν για την εκμετάλλευση του έργου τους. Εκείνη την περίοδο, τέλη δεκαετίας του ’80, αρχές ’90, ήταν ελάχιστοι οι δικηγόροι που ήταν εξειδικευμένοι στην πνευματική ιδιοκτησία. Πρόκειται για έναν κλάδο δικαίου ιδιαίτερα ενδιαφέροντα που συνεχώς εξελίσσεται ακολουθώντας κατά κανόνα τις εξελίξεις της τεχνολογίας και στον οποίο δεν λειτουργείς αποκλειστικά ως νομικός, αλλά κι ως επιχειρηματικός σύμβουλος. Γι’ αυτό και η νομική υπηρεσία σχετικών εταιρειών τιτλοφορείται στο εξωτερικό ως «Legal and Business affairs».

● Ποια η δική σας σχέση με το βιβλίο ανά τα χρόνια;

Γεννήθηκα σε σπίτι με μεγάλη βιβλιοθήκη και μ’ έναν πατέρα που διάβαζε πολύ και αγαπούσε ιδιαίτερα τη γλώσσα (αν και αρχιτέκτονας). Κατ’ επιλογή των γονιών μου δεν υπήρχε τηλεόραση στο σπίτι, οπότε η σχέση με το βιβλίο ξεκίνησε σε μικρή ηλικία. Μεγάλωσα με τα βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα, του Ιουλίου Βερν, του Μαρκ Τουέιν, του Αλέξανδρου Δουμά, με τα οποία ταξίδεψα σε εποχές και κόσμους μαγικούς. Παράλληλα πέρναγα πολλές ώρες και με κόμικς (Λούκι Λουκ, Αστερίξ, Τεν-Τεν). Παρά τις ευνοϊκές συνθήκες για διάβασμα υπήρξε μεγάλος ανταγωνισμός από τον αθλητισμό, ο οποίος με διασκέδαζε ακόμα περισσότερο, οπότε σταδιακά το διάβασμα περιορίστηκε στις ανάγκες του σχολείου και των σπουδών αργότερα.

Ως ενήλικας συνεχίζω να διαβάζω, απολαμβάνοντας ελληνική και ξένη πεζογραφία και ανακαλύπτοντας συνεχώς την ποίηση. Αυτό που άλλαξε σημαντικά με τα χρόνια είναι ότι πλέον η επαφή μου με επιστημονικά βιβλία και άρθρα αποτελεί μέρος της καθημερινότητάς μου αλλά και της δουλειάς μου.

● Ο ΟΣΔΕΛ εκπροσωπεί χιλιάδες δημιουργούς, υποστηρίζοντάς τους με διάφορους τρόπους και δράσεις. Θέλετε να μας πείτε λίγα λόγια γι’ αυτό;

Να επισημάνω αρχικά ότι πρόκειται για έναν μη κερδοσκοπικό φορέα που έχει ιδρυθεί, ανήκει, διοικείται και ελέγχεται από τους ίδιους τους δικαιούχους, δημιουργούς και εκδότες έργων του λόγου και της εικόνας. Αποστολή του είναι η διαχείριση δικαιωμάτων που οι δικαιούχοι δεν μπορούν να διαχειριστούν ατομικά για πρακτικούς ή νομικούς λόγους. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι η είσπραξη της αμοιβής με την οποία αποζημιώνονται οι δικαιούχοι για τις αναπαραγωγές που πραγματοποιούνται ελεύθερα και χωρίς την άδειά τους, για ιδιωτική χρήση όπως είναι η φωτοτυπία ή η εκτύπωση ενός αποσπάσματος βιβλίου ή ενός άρθρου εφημερίδας ή επιστημονικού περιοδικού. Αλλο παράδειγμα, η αδειοδότηση έναντι αμοιβής για τη χρήση αποσπασμάτων βιβλίων από μαθητές/τριες ή σπουδαστές/τριες ή αποσπασμάτων εφημερίδων και περιοδικών από εταιρείες αποδελτίωσης. Ομως εκτός από τη διαχείριση και διανομή δικαιωμάτων ο οργανισμός διαθέτει ένα μέρος των εσόδων του για πολιτιστικούς και κοινωνικούς σκοπούς. Στον ΟΣΔΕΛ δίνουμε μεγάλη σημασία και σε αυτήν την αποστολή του οργανισμού, για την υποστήριξη των ευάλωτων συμβασιούχων μας ή την εξυπηρέτηση συλλογικών αναγκών. Στο πλαίσιο αυτό μεταξύ άλλων, ενισχύουμε άπορους συγγραφείς, μεταφραστές/τριες και δημοσιογράφους, χρηματοδοτούμε ενώσεις δημιουργών και εκδοτών, υλοποιούμε έρευνες για τον κλάδο του βιβλίου, υποστηρίζουμε προγράμματα για τη φιλαναγνωσία, όπως είναι το πρόγραμμα «Βιβλιοσκώληκες» που ξεκίνησαν οι βιβλιοθήκες της Καλαμαριάς και πλέον επεκτείνεται σε όλη την Ελλάδα. Τέλος, έχουμε αναπτύξει και το bookpoint, την πληρέστερη βάση βιβλιογραφικών δεδομένων, η οποία αποτελεί απαραίτητο εργαλείο για τους εκδότες, βιβλιοπώλες, βιβλιοθήκες, ερευνητές αλλά και το αναγνωστικό κοινό.

● Εχετε συμμετάσχει σε συλλογικά έργα ως εν δυνάμει συγγραφέας, με συμβολή σε θέματα πνευματικής διαχείρισης και αναπαραγωγής για ιδιωτική χρήση. Πώς θα περιγράφατε την εμπειρία αυτή;

Η συγγραφική μου ενασχόληση είναι πολύ μικρή και περιστασιακή για να θεωρούμαι συγγραφέας. Τη βιώνω ως μεγάλη πρόκληση και ευθύνη. Απαιτεί εξαντλητική έρευνα, η οποία από μόνη της είναι ένα γοητευτικό ταξίδι και ακολουθεί το απαιτητικό στάδιο της σύνοψης και σύνθεσης και ιδανικά της διατύπωσης πρωτότυπων σκέψεων και θέσεων. Και όλη αυτή η διαδικασία με κλέψιμο χρόνου από τις απαιτήσεις της καθημερινότητας του δικηγορικού επαγγέλματος. Ανταμοιβή, η ηθική ικανοποίηση της ολοκλήρωσης και δημοσίευσης της προσωπικής μας δημιουργίας.

● Η τεχνολογία και η τεχνητή νοημοσύνη κερδίζουν τελικά έδαφος σε σχέση με τον γραπτό λόγο;

Η Τεχνητή Νοημοσύνη από μόνη της στηρίζεται στη μίμηση και την αναπαραγωγή ήδη υφιστάμενων έργων

Είναι αναμφισβήτητο ότι η τεχνητή νοημοσύνη (Τ.Ν.) επηρεάζει ενδεχομένως και ανατρέπει όλες τις μορφές ανθρώπινης δημιουργίας. Το κύριο ερώτημα είναι εάν θα την υποκαταστήσει. Και φαίνεται ότι κάποια είδη δημιουργίας που καλύπτουν περισσότερο πρακτικές ή εμπορικές ανάγκες και δεν απαιτούν ιδιαίτερη πρωτοτυπία πράγματι θα δημιουργούνται εξ ολοκλήρου με εργαλεία Τ.Ν. Αυτό ήδη συμβαίνει κατά κόρον με τις μεταφράσεις χρηστικών εγγράφων, όπως είναι τα διοικητικά ή νομικά έγγραφα, οδηγίες χρήσεις (manuals), την επισκόπηση ειδήσεων ή τη δημιουργία εικόνων για εικονογράφηση παρουσιάσεων ή εμπορικών φυλλαδίων κ.λπ. Στις περισσότερες μορφές έργων η Τ.Ν. θα αποτελεί ένα εξαιρετικό εργαλείο, το οποίο θα μπορεί να συντάσσει το αρχικό σχέδιο ενός κειμένου και στη συνέχεια ο δημιουργός θα το επεξεργάζεται και θα το διαμορφώνει εντάσσοντας την προσωπική του θεώρηση και εμπειρία. Η Τ.Ν. από μόνη της στηρίζεται στη μίμηση και την αναπαραγωγή ήδη υφιστάμενων έργων. Απουσιάζουν εκείνα τα στοιχεία τα οποία κάνουν τα έργα αληθινά πρωτότυπα και τα οποία κοινωνούν συναισθήματα, εμπειρίες και μηνύματα που προκύπτουν από την προσωπικότητα του δημιουργού. Η Τ.Ν. δεν έχει πεποιθήσεις, αμφιβολίες, ανασφάλεια, εγωισμό, αναμνήσεις, ρωγμές, εμπειρίες -και αυτά είναι που κάνουν το γράψιμο ισχυρό.

Ούτε βεβαίως μπορεί να υποκαταστήσει την αληθινή δημιουργική διαδικασία, ήτοι την πρόσληψη μέσω της ευαισθησίας του συλλογικού αισθήματος, του προβληματισμού και του αιτήματος στον χώρο και χρόνο που βιώνει ο δημιουργός και τη γέννα πρωτότυπων μηνυμάτων, εκφράσεων, περιγραφών και ερμηνειών που δημιουργούν νέα γνώση, νέα θεώρηση και συγκινούν.

● Οι αναγνώστες ενδιαφέρονται για τα πνευματικά δικαιώματα; Αλληλεπιδρούν με τον οργανισμό;

Δεν θα έλεγα ότι τα πνευματικά δικαιώματα απασχολούν τον μέσο αναγνώστη. Εχουμε ελάχιστη αλληλεπίδραση με αναγνώστες/τριες κυρίως αναφορικά με τη βάση βιβλιογραφικών δεδομένων και την αναζήτηση βιβλίων ή σημείων πώλησης. Ευτυχώς οι αναγνώστες/τριες ακόμα προτιμούν τα έντυπα βιβλία, στα οποία η πειρατεία είναι σχετικά περιορισμένη, με εξαίρεση τα εκπαιδευτικά βιβλία, τα οποία εξακολουθούν και φωτοτυπούνται μαζικά ιδίως κοντά σε εκπαιδευτικά ιδρύματα. Μεγάλο πρόβλημα είναι ότι οι ακαδημαϊκές και γενικότερα οι βιβλιοθήκες στη χώρα μας είναι υποβαθμισμένες και υποχρηματοδοτούνται με αποτέλεσμα να μη διαθέτουν πόρους για την αγορά νέων βιβλίων και την επικαιροποίηση του καταλόγου τους. Αυτό οδηγεί την πανεπιστημιακή κοινότητα στην παράνομη πρακτική της απόκτησης βιβλίων ή και επιστημονικών περιοδικών μέσω πειρατικών ιστοσελίδων που εδρεύουν σε χώρες που δεν ενδιαφέρονται για τα πνευματικά δικαιώματα.

● Ποιες προκλήσεις κατά τη γνώμη σας θα κληθεί να αντιμετωπίσει ο χώρος του βιβλίου αναφορικά με την πνευματική ιδιοκτησία στο άμεσο μέλλον;

Η Τ.Ν. στηρίζεται στην αντιγραφή προϋφιστάμενων έργων τόσο για την εκπαίδευση των αλγορίθμων όσο και για την απάντηση ερωτήσεων. Και ειδικά στον χώρο της επιστήμης ή και της εκπαίδευσης ενδέχεται σε αρκετές περιπτώσεις να προσφέρει περιεχόμενο που αντικαθιστά τα ίδια τα βιβλία (τα οποία έχει αντιγράψει). Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι πως θα προστατευθούν τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών και εκδοτών σε αυτό το περιβάλλον έναντι εταιρειών που αποτελούν τεχνολογικούς κολοσσούς. Η εκτίμησή μου είναι ότι σχετικά γρήγορα θα αναγνωρίσουν οι εταιρείες Τ.Ν. την ανάγκη προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων και θα προχωρήσουν σε συμβάσεις αδειοδότησης, κυρίως όμως με τις πολύ μεγάλες εκδοτικές επιχειρήσεις και αγνοώντας τις εκδόσεις των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Αυτό θα οδηγήσει σε μεγαλύτερη συγκέντρωση του κλάδου και πολλές μικρομεσαίες επιχειρήσεις θα κινδυνεύσουν να κλείσουν. Ειδικά στη χώρα μας, όπου μεγάλο μέρος των εκδόσεων αφορά έργα μεταφρασμένα, οι εταιρείες Τ.Ν. ενδέχεται να παρακάμψουν τις ελληνικές εκδοτικές επιχειρήσεις και να συνάψουν σύμβαση με τους εκδότες των πρωτότυπων έργων (συνήθως από αγγλόφωνες χώρες) φροντίζοντας οι ίδιες για τη μετάφραση. Ο μόνος τρόπος αντίστασης σε αυτές τις εξελίξεις είναι η απόφαση των εκδοτικών επιχειρήσεων και των δημιουργών να αναθέσουν συλλογικά τη διαχείριση των σχετικών δικαιωμάτων ώστε να εκπροσωπηθούν και να συμμετέχουν όλοι.

● Τι θα συμβουλεύατε τους συγγραφείς για να εξασφαλίσουν την προστασία των έργων τους;

Πολλές φορές ως δικηγόρος καλούμαι να απαντήσω σε έναν συγγραφέα πώς θα μπορέσει να κατοχυρώσει το έργο του. Κάτι που οι περισσότεροι αγνοούν είναι ότι ένα έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται χωρίς καμία τυπική διαδικασία από τη στιγμή που δημιουργείται. Επομένως κρίσιμο είναι για έναν δημιουργό να αποδείξει πότε δημιούργησε το έργο του. Παλαιότερα και σχετικά με την απόδειξη της πατρότητας ένας δημιουργός έστελνε συστημένη επιστολή με το έργο του στον εαυτό του ή κατέθετε αντίγραφο στην ΕΒΕ ή σε συμβολαιογράφο. Πλέον υπάρχει σχετική επίσημη υπηρεσία «χρονοσήμανσης» στον Οργανισμό Πνευματικής Ιδιοκτησίας (www.opi.gr).

Ομως, μεγαλύτερη προσοχή χρειάζεται ένας δημιουργός στις συμφωνίες που συνάπτει για τη δημοσίευση των έργων του. Κρίσιμη προφανώς είναι η επιλογή του εκδότη στον οποίο θα εμπιστευτεί το έργο του. Θα τον συμβούλευα να επιλέξει πρώτα τους εκδότες τους οποίους αισθάνεται ότι τα έργα που εκδίδουν είναι συγγενή με το δικό του και να καταλήξει σε αυτόν που κρίνει ότι είναι περισσότερο αξιόπιστος και φερέγγυος. Στον ακαδημαϊκό χώρο συνηθίζουν πολλοί συγγραφείς, ιδίως επιστημονικών άρθρων, αλλά και μονογραφιών, να δημοσιεύουν τα έργα τους με ελεύθερη πρόσβαση (open access). Και σε αυτήν την περίπτωση θα πρέπει να δίδουν σημασία στους όρους των σχετικών αδειών αναφορικά με τα θέματα αναγνώρισης της πατρότητας, διατήρησης της ακεραιότητας του έργου τους (αποφυγή τροποποιήσεων και διασκευών) και εμπορικής εκμετάλλευσής τους. Συνάπτοντας σύμβαση με οργανισμό συλλογικής διαχείρισης προστατεύεται το έργο τους από περαιτέρω εκμεταλλεύσεις και διασφαλίζεται αμοιβή, όπως π.χ. από εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης ή αναπαραγωγής από εμπορικές επιχειρήσεις ή διανομή εντός εκπαιδευτικών οργανισμών.

* Συγγραφέας κι εκπαιδευτικός