Αλλαγή παραδείγματος

Τα πρώτα χρόνια της ζωής μου στο Λονδίνο πίστευα πως οι Αγγλοι μάς αγαπούν. Μια η αρχαία Ελλάδα και οι φιλέλληνες, μια τα νησιά και ο ήλιος, μια η ελληνική φιλοξενία και ευγένεια, φίλοι και άγνωστοι είχαν ατέλειωτες ιστορίες καταπληκτικών διακοπών, έντονων σχέσεων, μεγάλης ομορφιάς. Ξαφνικά όμως μια διαφορετική, ψυχρή, εχθρική Αγγλία αναδύθηκε το 2010. Οι εφημερίδες και οι ειδήσεις γέμισαν με άρθρα για τους ψεύτες, τεμπέληδες, διεφθαρμένους Ελληνες. Αυτά που τους άρεσαν πριν, ο ήλιος, τα νησιά, το φαγητό, μεταμορφώθηκαν σε συμπτώματα της ελληνικής «αμαρτίας».

Με ψυχαναλυτικούς όρους, η ομορφιά της ζωής και της φύσης μας «κλέβει» την απόλαυση και υποσκάπτει την ευτυχία των Βορείων. Επειδή εμείς οι Ελληνες έχουμε τόσο πολλές ευλογίες δεν υπάρχουν αρκετές για τους άλλους και γι’ αυτό πρέπει να τιμωρηθούμε. Σε συνέδρια και σεμινάρια, σε μπαρ και σε pubs, η αναφορά στην Ελλάδα οδηγούσε σε επιθέσεις και απαξίωση. Και είμαστε εμείς οι αριστεροί, οι πατριωτικά «ύποπτοι», που προσπαθούσαμε να περιγράψουμε τα πάθη των Ελλήνων, να πούμε ότι ένας ολόκληρος λαός δεν είναι ένοχος για τις παρανομίες και αποτυχίες των κυβερνώντων. Η καταιγιστική προπαγάνδα όμως έκανε την υπεράσπιση της Ελλάδας επώδυνη, αδύνατη.

Η αλλαγή μετά τις πρόσφατες εκλογές είναι συγκλονιστική. Τα ειδησεογραφικά πρακτορεία μεταδίδουν την αμηχανία κυβερνήσεων και πολιτικών. Πιο σημαντική είναι η αλλαγή του κόσμου. Φοιτητές και εργαζόμενοι, φίλοι και άγνωστοι, αριστεροί και δεξιοί μάς συγχαίρουν και θέλουν να μάθουν αν η κυβέρνηση κρατάει, τι αντιστάσεις αντιμετωπίζει, ποιες οι πιθανότητες επιτυχίας. Οι διαδηλώσεις αλληλεγγύης στον ελληνικό λαό συγκεντρώνουν ανθρώπους πέρα από τον αριστερό χώρο και μετατρέπονται σε διαμαρτυρία για τις πολιτικές στη χώρα τους. Το ρεφρέν, συχνά, το ίδιο: «Να είχαμε και εδώ έναν ΣΥΡΙΖΑ». Αυτό που ήταν άγνωστο, μακρινό, ξένο ξαφνικά γίνεται κοντινό και οικείο, μιλάει στα δικά τους προβλήματα. Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε αυτή την αλλαγή χωρίς αποκαλυπτικούς όρους;

Πτολεμαίοι και Κοπέρνικοι

Στο κλασικό βιβλίο επιστημολογίας «Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων», ο φιλόσοφος Τόμας Κουν υποστηρίζει ότι η επιστήμη δεν προοδεύει με τη συνεχή και σταδιακή προσθήκη νέων παρατηρήσεων, πειραμάτων και θεωριών. Αντίθετα, περίοδοι κανονικής επιστημονικής δραστηριότητας διακόπτονται αιφνίδια από επαναστατικές αλλαγές «παραδείγματος». Παράδειγμα, κατά Κουν, είναι το σύνολο εννοιών, θεωριών και αξιωμάτων που γίνονται ανεπιφύλακτα αποδεκτά και καθοδηγούν την επιστημονική έρευνα κάθε εποχής. Αλλά το κυρίαρχο παράδειγμα δεν είναι μόνο επιστημονικό θα προσθέσουμε. Οι βασικές του αρχές υποστηρίζονται από την πολιτική εξουσία και σε απλοποιημένη μορφή προσδιορίζουν τη λαϊκή ιδεολογία.

Οταν το κυρίαρχο παράδειγμα δεν μπορεί να λύσει κάποια προβλήματα απλώς τα αγνοεί, θεωρώντας τα ασήμαντες «ανωμαλίες». Συν καιρώ όμως τα αναπάντητα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται. Επαναστάτες επιστήμονες, όπως ο Κοπέρνικος, ο Αϊνστάιν ή ο Καντόρ, προτείνουν ένα ριζικά διαφορετικό παράδειγμα που διαβάζει το υπάρχον υλικό από διαφορετική σκοπιά και δίνει απαντήσεις στα παζλ που δεν μπορεί να λύσει το προηγούμενο. Κάποια στιγμή το παλιό γίνεται άχρηστο και επιζήμιο και αντικαθίσταται αν υιοθετήσουν το νέο αρκετοί επιστήμονες. Μέχρι την επικράτησή του, οι περισσότεροι ακολουθούν το παλιό παράδειγμα, παρ’ ότι οι αστοχίες πληθαίνουν.

Ετσι λοιπόν η επαναστατική θεωρία του Κοπέρνικου χρησιμοποίησε τη μέθοδο των κύκλων της κυρίαρχης πτολεμαϊκής κοσμολογίας για να δείξει ότι η παλιά θεωρία που έβαζε τη Γη στο κέντρο του Σύμπαντος δεν μπορεί να εξηγήσει πολλές πλανητικές θέσεις και φαινόμενα. Ο Κοπέρνικος αντίθετα έβαζε τον Ηλιο στο κέντρο και τη Γη να κινείται γύρω του, αλλά δεν μπορούσε να το αποδείξει με τα εργαλεία της εποχής. Απορρίφτηκε λοιπόν αρχικά η θεωρία του και από την «κανονική» επιστήμη και από τη θρησκευτική και πολιτική εξουσία μέχρις ότου ο Γαλιλαίος την απέδειξε επιστημονικά και αργότερα η Εκκλησία σταμάτησε να τη θεωρεί αντίθετη στα συμφέρόντα της. Για να κυριαρχήσει μια κοσμοθεωρία δεν αρκεί λοιπόν να είναι επιστημονικά ανώτερη από την κυρίαρχη. Χρειάζεται να την αποδεχτούν οι επιστήμονες και η εξουσία έτσι ώστε να γίνουν τα βασικά της αξιώματα κομμάτι της κοινής γνώμης.

Το νέο «παράδειγμα» δεν αποτελεί επομένως απλή βελτίωση ή αναθεώρηση του προηγούμενου. Αντίθετα το νέο είναι ασύμβατο με το παλιό, μια νέα κοσμοθεώρηση που αλλάζει συνολικά τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε τα φαινόμενα. Χρησιμοποιεί νέους όρους, ανοίγει πεδία που δεν ήταν ορατά πριν, βάζει νέα ερωτήματα. Γίνεται ένας διαφορετικός φακός που αλλάζει αυτό που θεωρούμε πραγματικότητα.

Το «παράδειγμα» ΣΥΡΙΖΑ

Αν μεταφέρουμε την έννοια του «παραδείγματος» από την επιστήμη στον κοινωνικοπολιτικό χώρο, η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ μάς φέρνει στα πρόθυρα αλλαγής του. Το μοντέλο που κυριαρχεί διεθνώς αποτελεί συνδυασμό κυριαρχίας των αγορών, περιθωριοποίησης των Κοινοβουλίων και του λαού, τεχνοκρατικής διακυβέρνησης και μαζικής μεταφοράς πλούτου από τους φτωχούς στους πλούσιους. Μόλις πριν από έναν μήνα η ΜΚΟ Οxfam ανακοίνωσε ότι 1% του πληθυσμού κατέχει 50% του παγκόσμιου πλούτου. Παρά την τεράστια ανισότητα και τις συνεχείς αποτυχίες του όμως, ένας μεγάλος αριθμός έχει αποδεχτεί το νεοφιλελεύθερο μοντέλο ως αναπόφευκτο, κάτι σαν αναπόδραστο νόμο της φύσης.

Η κοσμοθεωρία και πρακτική της Αριστεράς υποστηρίζει, σαν τον Κοπέρνικο, ότι τα λάθη, οι αστοχίες, οι «ανωμαλίες» του προηγούμενου παραδείγματος είναι τόσο πολλές και καταστροφικές που πρέπει να απορριφθεί στο σύνολό του και να αντικατασταθεί. Η νίκη του ΣΥΡΙΖΑ δημιούργησε ένα πρώτο ρήγμα στο κυρίαρχο παράδειγμα. Ανθρωποι που είχαν ακούσει για τριάντα χρόνια ότι δεν υπάρχει εναλλακτική λύση ξαφνικά συναντούν πολιτικούς και οικονομολόγους, ιδέες και ενέργειες που δίνουν μια τελείως διαφορετική ερμηνεία του κοινωνικού γίγνεσθαι και της δυνατότητας αλλαγής του. Ελεγαν βέβαια τα ίδια οι αριστεροί και πριν από τις 25 Ιανουαρίου, αλλά αντιμετωπίζονταν ως περίεργοι, αδιάβαστοι, εξτρεμιστές.

Οι εκλογές άλλαξαν ριζικά την εικόνα. Εδωσαν καινούργια γυαλιά για να δούμε τον κόσμο. Η νίκη, η κυβέρνηση έβαλε στη συζήτηση απόψεις που ήταν πριν στο περιθώριο. Η ιδέα ότι η δημοκρατία δεν είναι συμβατή με τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό είναι σοκαριστική για τους οπαδούς του κυρίαρχου παραδείγματος. Το βλέπουμε καθημερινά στα απορημένα πρόσωπα των Ευρωπαίων πολιτικών που υποχρεώνονται να σκεφτούν ιδέες που δεν είχαν ακούσει ή αντιμετωπίσει στο παρελθόν. Ο γνωστικός και αξιακός τους ορίζοντας δεν μπορεί να διαχειριστεί το γεγονός ότι η κουλτούρα της Αριστεράς δεν επιτρέπει υποχωρήσεις σε θέματα αρχών. Το έζησα την περασμένη Παρασκευή σε μια εκδήλωση για τη νίκη του ΣΥΡΙΖΑ στο Λονδίνο. Καλόπιστοι πανεπιστημιακοί αδυνατούσαν να καταλάβουν την αριστερή προοπτική όχι από ιδεολογική προκατάληψη, αλλά επειδή είναι ακατανόητη για την κοσμοθεωρία με την οποία έχτισαν την καριέρα τους.

Θα γίνει ο ΣΥΡΙΖΑ από Κοπέρνικος Γαλιλαίος; Θα αλλάξει το κυρίαρχο παράδειγμα; Η μεταστροφή δεν είναι θέμα επιστημονικής απόδειξης. Η αλλαγή εξαρτάται από κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές καινοτομίες που πρέπει να συνοδεύσουν τις καινούργιες ιδέες. Εξαρτάται από την επιτυχία της κυβέρνησης, τις πρακτικές και το ήθος της, τη δυναμική υποστήριξη του λαού. Αλλά το κυρίαρχο παράδειγμα είναι διεθνές. Για να αντικατασταθεί πρέπει να υιοθετήσουν το νέο οι ευρωπαϊκοί λαοί γιατί απαντάει και στα δικά τους προβλήματα. Μεγάλη δουλειά, θα μου πείτε, για έναν μικρό λαό και για ιδέες που είχαν δαιμονοποιηθεί για δεκαετίες. Ετσι όμως αλλάζουν τα παραδείγματα. Με συνεχή και ανεπίστρεπτο αγώνα, με τον ορθό λόγο και με το πάθος της δικαιοσύνης.

* Καθηγητής της Νομικής, αντιπρύτανης και διευθυντής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Ερευνών στο Κολέγιο Μπίρκμπεκ του Πανεπιστημίου του Λονδίνου