Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, παρουσία και παρρησία

Οι μεγάλοι διανοούμενοι του 20ού αιώνα, ο Ράσελ, ο Σαρτρ, η Σιμόν ντε Μποβουάρ, ο Ντεριντά και οι δικοί μας, ο Σεφέρης, ο Καστοριάδης, ο Πουλαντζάς, ο Τσουκαλάς εκπροσωπούν τον «ριζοσπαστικό διαφωτισμό». Η αλήθεια και η οικουμενικότητα δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα, είναι στρατηγικές για τη ριζική αλλαγή της. Η αξιοπρέπεια και η τιμή της σκέψης κατακτιέται όταν μιλάει στην εξουσία για την αλήθεια και τη δικαιοσύνη. Γιατί σήμερα η αλήθεια έχει γίνει περιουσία των τεχνοκρατών, η ηθική επιδαψίλευση της εξουσίας, η πολιτική λογιστικές διαπραγματεύσεις των ελίτ. Και όπως αλήθεια, ηθική και πολιτική σιγά σιγά εξασθενούν, χάνεται και η αισθητική, το ωραίο, η αρχή που πάντα υπηρέτησε ο Τσουκαλάς και η μόνη κρίση, σύμφωνα με τον Καντ, που συνδυάζει τη γνώση με την πράξη, το ον με το δέον.

Σ’ αυτό το σχέδιο που συνδυάζει το πραγματικό, το κανονιστικό και το αισθητικά εύμορφο εντάσσονται τα πρόσφατα βιβλία του Τσουκαλά: Η εφεύρεση της ετερότητας, Η γυμνή βασίλισσα, Ο αόρατος Λεβιάθαν και Η επιστροφή της πολιτικής. Αποτελούν ένα κουαρτέτο σαν το Αλεξανδρινό του Λόρενς Ντάρελ ή σαν τους 30 πίνακες του βουνού Σεντ Βικτουάρ που ζωγράφισε ο Πολ Σεζάν από διαφορετικές γωνίες και προοπτικές. Σταδιακά χτίζει ο Τσουκαλάς έναν ολόκληρο κόσμο, ένα σύστημα σκέψης και δράσης, ιδεών και γνώσης, εξουσίας και υποκειμένου με τη διπλή έννοια: του ατόμου που είναι ελεύθερο επειδή υπόκειται, που αυτονομεί επειδή αντιστέκεται συλλογικά. Σαν το αριστούργημα του Ζορζ Περέκ «Ζωή: εγχειρίδιο χρήσης», ο Τσουκαλάς φτιάχνει το κτίριό του. Θα το ονομάζαμε Πολιτική: εγχειρίδιο χρήσης, κατάχρησης και αχρησίας.

Ας ρίξουμε μια ματιά στους ορόφους. Ποια είναι η «γυμνή βασίλισσα»; Η οικονομική επιστήμη και η οικονομία. Η πρώτη έχει αναγορευτεί βασίλισσα των κοινωνικών επιστημών εκτοπίζοντας τον κριτικό φιλοσοφικό, ιστορικό και κοινωνιολογικό στοχασμό. Στην τροχιά του Πολάνιι, ο Τσουκαλάς περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τα χαρακτηριστικά του κοινωνικού μη συμβολαίου. Η νεοφιλελεύθερη οικονομία αυτονομείται, η πολιτική την υπηρετεί και από σχετικά αυτόνομη γίνεται ετερόνομη. Η πολιτική τάξη πρωτοστάτησε στην περιθωριοποίησή της, προϋπόθεση δήθεν της συνεχούς ανάπτυξης που εφηύρε ο μαγικός λίθος των αλχημιστών-οικονομολόγων. Το ατομικό συμφέρον ανάγεται σε βασική κινητήρια δύναμη των ανθρώπων και αντιμετωπίζεται ως πραγματολογικά αναγκαίο και ηθικά δικαιωμένο. Η συμφεροντολογική δικαιωματοκρατία του φιλελεύθερου καπιταλισμού αντικαθίσταται από τη νεοφιλελεύθερη φορμαλιστική δικαιοσύνη. Το ορθό και το δίκαιο δεν αναφέρονται πια σε ηθικές ή πολιτικές αξίες, αλλά σε έναν διαδικαστικό ορθολογισμό που θεμελιώνεται στις αγοραίες ετυμηγορίες.

Αυτή η αποπολιτικοποιημένη και απο-ιστορικοποιημένη οικονομική επιστήμη έχτισε τη γνωσιακή σκαλωσιά του αόρατου Λεβιάθαν. Γιατί αόρατος; Η παγκοσμιοποιημένη και αυτοματοποιημένη εξουσία της αγοράς βρίσκεται παντού αλλά δεν φαίνεται, επιβάλλει συμπεριφορές αλλά δεν μιλάει, αποτελεί ένα ριζωματικό εκτόπλασμα που συνδέει τα εθνικά και υπερεθνικά κυκλώματα, χωρίς να εκλέγεται, να ελέγχεται, να δίνει λογαριασμό σε κανέναν. Αποτελεί μια καφκική μηχανή, ψυχρή, αμείλικτη, ανελέητη, χωρίς επιείκεια. Οπως η μηχανή βασανιστηρίων στην «Ποινική αποικία» του Κάφκα, η αθόρυβη λειτουργία της εμφανίζεται μόνο στα αποτελέσματά της, την πείνα, την αρρώστια, την ανέχεια, τον θάνατο, που εγγράφονται στη σάρκα ανθρώπων, λαών, εθνών. Η επαγγελία της νεωτερικότητας για συνεχή κοινωνική πρόοδο συντρίφθηκε από την αρνητική διαλεκτική, στο Αουσβιτς και στον αναπτυξιακό οικονομισμό που δεν ορρωδεί μπροστά στη φυσική καταστροφή του πλανήτη.

Σε μια ιστορία του Μπόρχες, ο αυτοκράτορας ζητάει από τους χαρτογράφους να κατασκευάσουν τον πιο ακριβή χάρτη της επικράτειας. Ο χάρτης που φτιάχνουν έχει τις ίδιες διαστάσεις με την αυτοκρατορία. Ο Λεβιάθαν επαναλαμβάνει το εγχείρημα· χαρτογραφεί με τον πιο ακριβή τρόπο την υφήλιο βάζοντας την τάξη, την επιθυμία και την κανονικότητα να συνυπάρχουν απόλυτα συγχρονισμένες. Η δυναμική του Διαφωτισμού (και η μεταφυσική της νεωτερικότητας) δημιουργούσε μια απόσταση, συχνά ανεπαίσθητη, ανάμεσα στο ον και το δέον που λειτουργεί ως διόρθωση της τάξης του κόσμου. Σ’ αυτό το διάκενο στηρίχτηκαν οι μεγάλες ριζοσπαστικές ιδέες, οι ουτοπίες, οι προοδευτικές μεταρρυθμίσεις. Αυτό τώρα κλείνει σε έναν κόσμο όπου καμιά ιδέα ή αξία δεν αντανακλά ένα ουσιαστικό ηθικό περιεχόμενο.

Αυτή η αόρατη αλλά αβυσσαλέα μηχανή άρχισε να φταρνίζεται και να ρετάρει όταν ένας μικροσκοπικός οργανισμός, ένα παράσιτο, πιάστηκε στα γρανάζια της. Μπροστά στο φάντασμα μιας τεράστιας καταστροφής, οι πολιτικοί managers της κοινωνικής συμβίωσης, αυτοί οι πρόθυμοι αυτόχειρες που παρέδωσαν την κοινωνική τους λειτουργία για τριάντα τάλαντα προσωπικής επιρροής στους τεχνοκράτες, δεν είχαν πια την πολυτέλεια να οχυρώνονται πίσω από την τυπική τους (αν)αρμοδιότητα ή να παραπέμπουν στους αυτοματισμούς της αγοράς. Η ζωή σταμάτησε σ’ όλο τον κόσμο σαν να κατέβηκε ένας παγκόσμιος γενικός, παρότι μας έλεγαν ότι δεν μπορεί να επιβραδυνθεί η οικονομία για να προστατευτεί ο πλανήτης από την κλιματική καταστροφή. Η κατάσταση έκτακτης ανάγκης που επιβλήθηκε παντού οδήγησε στην «αθόρυβη επάνοδο της πολιτικής». Η πολιτική εξουσία και το κοινωνικό κράτος ξαναπήραν μια σειρά από αρμοδιότητες που είχαν εγκαταλείψει. Μια χαραμάδα άνοιξε, ένα φινιστρίνι ευκαιρίας στο ασφυκτικά μονωμένο οικοδόμημα του Λεβιάθαν. Αλλά η επιστροφή ήταν προσωρινή, η μετάνοια επιφανειακή, η νέα κανονικότητα ένας διακοσμητικά αλλαγμένος Λεβιάθαν. Ηττημένοι ιδεολογικά, έγιναν υποκριτικά υπερασπιστές του δημόσιου για να το εγκαταλείψουν αμέσως μετά στους λύκους της αγοράς. Προπαγανδιστές της ηθικής και του νόμου μπερδεύουν την ιδιωτική τους εξουσία με τη δημόσια αρετή.

Η κανονικότητα και η ανάπτυξη ως μοναδικές αξίες απαγορεύουν την ουτοπία. Αλλά δίπλα στο business as usual εμφανίζεται πάντα και η επιθυμία που λέγεται ουτοπία. Δεν χρειάζεται να επισκεφθείτε μια χώρα στον χάρτη της οποίας δεν υπάρχει η τοποθεσία ουτοπία, λέει ο Οσκαρ Γουάιλντ. Ολες οι μεγάλες ιδέες ξεκίνησαν ως ουτοπίες. Το στοίχημα του Πασκάλ απευθύνεται σήμερα στην έλευση «αυτού που δεν υπάρχει ακόμη», γράφει ο Μπλοχ και επαναλαμβάνει σε κάθε βιβλίο ο Κωνσταντίνος. Οχι με την έννοια ενός εδεμικού παρελθόντος ή ενός μακρινού και άπιαστου μέλλοντος. Αλλά στα σπαράγματα ουτοπίας που βλέπουμε καθημερινά στις πόλεις φιλοξενίας και αντίστασης, στις υπόγειες και ταπεινές ομάδες και στα δίκτυα αλληλεγγύης στους αδύνατους και τους ασθενείς.

Είναι οι καλοί Σαμαρείτες μιας εκκοσμικευμένης αγάπης, μιας φιλανθρωπίας μακριά από τον δήθεν ανθρωπισμό που κάνει τη Γη αντικείμενο για εκμεταλλευτική καταστροφή, μακριά από τον κοσμοπολιτισμό ενός παγκοσμιοποιημένου μηδενισμού. Αυτή είναι η κανονικότητα αλλά και η ουτοπία της ανθρώπινης κατάστασης: συντροφικότητα, φιλία, γενναιοδωρία, φιλοξενία. Αυτές είναι οι πραγματικές απαντήσεις στη μοναξιά, την αποξένωση, την αποσύνθεση. Αυτή είναι η συνεισφορά του Κωνσταντίνου στη γνώση και στην πράξη. Η παρουσία και η παρρησία του ομορφαίνουν τη ζωή και δυναμώνουν τις αντοχές.

Καθηγητής Πανεπιστημίου Λονδίνου