Το διττό πρόσωπο μιας ιδιοφυΐας

Η επί σκηνής παρουσίαση καλλιτεχνικών προσωπικοτήτων με τη μορφή μονολόγων ή, σπανιότερα, μονοδραμάτων είναι ως γνωστόν μια από τις βασικές τάσεις του πρόσφατου ρεπερτορίου μας.

Οι λόγοι γνωστοί και χιλιοειπωμένοι: έλλειψη έργων, έλλειψη πόρων, έλλειψη διάθεσης συνεργασίας μεταξύ των πρωταγωνιστών. Μια τριπλή αιτία που οδηγεί στο κοινό αποτέλεσμα να έχουμε κάθε χρόνο μια ολόκληρη σειρά παραστάσεων, στις οποίες η ζωντανή πρωταγωνίστρια συναντά την αλησμόνητη καλλιτέχνιδα και ο σκηνικός αστέρας τον μεγάλο εκλιπόντα επιστήμονα…

Στο Θέατρο Τέχνης όμως συνέβη κάτι διαφορετικό ή τουλάχιστον κάτι τόσο ξεχωριστό, ώστε η μονοδιάστατη ένταξη του «Κόκκαλου» στην παραπάνω ομάδα παραστάσεων να αδικεί την προσπάθεια. Η σκηνική διευθέτηση του Αντονέν Αρτό από τους Ιόλη Ανδρεάδη και Αρη Ασπρούλη και η διττή ερμηνεία των Γεράσιμου Γεννατά και Γιώργου Παλαμιώτη αποσκοπούν όχι μόνο στην παρουσίαση του ποιητή θεατρανθρώπου όσο στη δικαίωσή του. Ο Αρτό στο «Κόκκαλο» είναι το πρόσωπο που επιχειρεί να δικαιωθεί ενώπιον ενός κόσμου που εύκολα καταδικάζει την απόκλιση και βιαστικά συγχέει τη δημιουργική μανία με την καθαρή τρέλα.

Κι όμως στο «Κόκκαλο», μέσω μιας διάλεξης που ο καλλιτέχνης οργανώνει μετά τον πολυετή εγκλεισμό του στο ψυχιατρείο, αποκαλύπτεται σταδιακά μια ζωή που κινήθηκε ανάμεσα σε δύο αντιφατικά στοιχεία της ιδιοφυΐας: την επώδυνη διάψευση των σχεδίων της στο παρόν και την παρηγορητική επιβεβαίωση του οράματός της στο κοντινό μέλλον.

Είναι αλήθεια πως ο βίος του Αρτό, ξεκινώντας από τα 4 μόλις χρόνια του, συνυφάνθηκε με έναν ψυχικό και σωματικό «πόνο», που τελικά μετατράπηκε σε υπαρξιακό άλγος. Και, ωστόσο, από τη δική του έρημο της μοναξιάς και της τρέλας ο Αρτό μπόρεσε να κραυγάσει ενάντια στην υποκρισία της εποχής του, την παρακμή της τέχνης και του πολιτισμού, κηρύσσοντας με ζέση προφήτη μια νέα τέχνη για έναν νέα πολιτισμό, για μια νέα εποχή του ανθρώπου.

Ασφαλώς και απέτυχε στο να πραγματοποιήσει τα καλλιτεχνικά σχέδιά του – απέτυχε τουλάχιστον στην εποχή του... Οι απανωτές διαψεύσεις, μαζί με την αδυναμία του ίδιου να διατυπώσει με λέξεις το κύμα της σκέψης του, πυροδότησαν την ούτως ή άλλως εύθραυστη ψυχική του υγεία. Και έτσι ο μάρτυρας του νέου θεάτρου, του πύρινου και καθαρτικού φαρμάκου για τη διάλυση του λίπους που έχει μαζευτεί στα σωθικά του δυτικού πολιτισμού, κατέληξε ένας αποσυνάγωγος και απόκληρος του καιρού του.

Μα αν απέτυχε, η πτώση του αφορούσε μόνο τον μεσοπολεμικό κόσμο της σήψης και μόνο για λίγο. Θα ερχόταν σύντομα ο καιρός, όταν η Πανούκλα θα είχε πια καταλάβει την Ευρώπη και τα συμπτώματά της θα κατέληγαν στο Αουσβιτς, που ο λόγος του Αρτό θα ακουγόταν και πάλι λυτρωτικός και αναγκαίος για την αναγέννηση της θεατρικής τέχνης. Και τότε ο λόγος του για το «θέατρο της σκληρότητας», θέατρο που αποσκοπεί στην κάθαρση της συλλογικής βίας μέσα από την οδυνηρή παραδοχή της εσωτερικής βίας που υπάρχει στον καθένα μας, θα γίνει βασικός μοχλός της συμφιλίωσής μας με ένα θέατρο άγριο, αταξινόμητο και παράφορο μεν, μα ωστόσο απολύτως αναγκαίο. Ενα θέατρο προφητικό.

Την ένωση του ενός Αρτό, του παραμορφωμένου από την απόρριψη, τη φθορά και την τρέλα, και του άλλου, που τον συναντούμε στην ανάληψή του στο στερέωμα της καταραμένης και μαρτυρικής ιδιοφυΐας, αποδίδει με έξοχο τρόπο το έργο των Ανδρεάδη και Ασπρούλη. Κατά κάποιον τρόπο νιώθει κανείς παρακολουθώντας το «Κόκκαλο» πως μιλούν για έναν ποιητή που επωμίστηκε το βάρος του διεφθαρμένου κόσμου, με τις πληγές του να είναι συμπτώματα ενός πολιτισμού που νοσεί βαθιά.

Μόνη καταφυγή σε αυτόν τον κόσμο της εχθρότητας και της ανοησίας αποτελεί για τον Αρτό η ανάμνηση της παιδικής αθωότητας, πίσω στη Σμύρνη, στην ηλικία των τεσσάρων ετών, όταν ο ατομικός πόνος δεν είχε ακόμα εμφανισθεί, και ο συλλογικός πόνος του κόσμου βρισκόταν ακόμα μακριά.

Μα όπως είπαμε το «Κόκκαλο» δεν αφορά μόνο κάποια προσωπογραφία του καλλιτέχνη. Στόχος είναι να εμπεδωθεί με αυτό ένα μέρος της ποιητικής φυσιογνωμίας του, ένα τμήμα του έργου και της αύρας του, ίσως κάτι από τη μανία του προφήτη, οπωσδήποτε η ήττα και ο θρίαμβος του οράματός του. Και αυτό επιτυγχάνεται κυρίως στη ζωντανή παράσταση.

Με τον τρόπο με τον οποίο το συγγραφικό ζευγάρι εργάζεται σταθερά τα τελευταία χρόνια, το «Κόκκαλο» συλλαμβάνει το θεατρικό κείμενο σαν τμήμα μιας ολιστικής σκηνικής προσέγγισης. Σε αυτήν το πρόσωπο του Αρτό ερμηνεύεται διττά, μέσα από έναν ηθοποιό-ερμηνευτή, τον Γεράσιμο Γεννατά, που αναλαμβάνει τον λόγο, το σώμα και τη βιογραφία του Αρτό. Και την ίδια στιγμή, ως αναπόσπαστο μέρος του ίδιου προσώπου, στη μορφή, τον ήχο, στη μουσική ενός μελωδού-ερμηνευτή, του Γιώργου Παλαμιώτη (δρόμος που θυμίζει κάπως το σκηνικό ύφος του Αρη Μπινιάρη).

Ενα πρόσωπο, λοιπόν, σε δύο μορφές, σε δύο υπάρξεις, σε δύο «καταστάσεις»: ο Αρτό που μίλησε, έγραψε και έζησε – και ο Αρτό που διέβη αλαφροΐσκιωτος άλλοτε με βία κι άλλοτε με χαμόγελο στον χώρο του μύθου και της ποίησης.

Πολλά συγχαρητήρια αξίζουν στον Γεράσιμο Γεννατά που μετέφερε το πορτρέτο του ποιητή από το Υπόγειο στο αόρατο εκείνο θέατρο όπου η μορφή του Αρτό διαχρονικά λειτουργεί. Τυλιγμένος με παλτό και με το κασκόλ να λειτουργεί προστατευτικά (σκηνικά της Δήμητρας Λιάκουρα, κοστούμια του Κωνσταντίνου Κασπίρη), πότε εξωστρεφής και πότε εσωστρεφής, άλλοτε σε διαρκή οίστρο και κάποτε έτοιμος να καταρρεύσει, ο Αρτό του Γεννατά γίνεται, πέρα από «ρόλος», η προσφορά ενός ηθοποιού στη μνήμη του μακρινού ήρωά του.

Δίπλα του όμως στέκει, καθώς είπαμε, ο έτερος Αρτό, του Γιώργου Παλαμιώτη, με όσα δεν μεταφέρονται με τα λόγια αλλά με τη μουσική. Εκπροσωπεί κι αυτός τον κόσμο που κουβαλάμε πάνω μας, δίπλα και μέσα μας, τον μυστικό και σκοτεινό εκείνο κόσμο που πρέπει πρώτα να αποδεχθούμε πριν συμφιλιωθούμε και αγαπήσουμε τον εαυτό μας. Εκεί θα βρούμε το παυσίλυπο της λύπης και το παυσίπονο του πόνου μας.

Μια απολύτως ξεχωριστή παρουσίαση του Αρτό. Η επιτυχία της μας κάνει να σκεφτούμε πως, μεταφρασμένη, θα μπορούσε να σταθεί επάξια ακόμα και στις σκηνές του εξωτερικού.