Η αντρική ορμή δεν είναι πια εδώ

Σε αυτή την περίπτωση η πρώτη εντύπωση έχει να κάνει με το σκηνικό που αντικρίζουμε στην Πειραιώς. Τέτοιο και τόσο ρεαλισμό είχαμε καιρό να δούμε στο θέατρο... Το εσωτερικό ενός καθιστικού στη μέση Αμερική, κατοικημένο και φθαρμένο, πλούσιο σε όση ζωή μπορεί να περικλείει και να υπονοεί. Μετά την τόση σκηνογραφική ανυδρία, ένα τέτοιο σκηνικό πίνεται από τα μάτια μας σαν νεράκι…

Και έπειτα έρχεται το έργο της Γιανγκ Τζιν Λι. Πολλοί ξένοι κριτικοί έχουν σταθεί στην αναπάντεχη στροφή στον ρεαλισμό της Αμερικανίδας, ασιατικής καταγωγής, σκηνοθέτιδος και δραματουργού. Εμείς πάλι, που δεν είμαστε Αμερικανοί, έχουμε το επιπλέον δικαίωμα να σταθούμε και σε κάτι άλλο ακόμη. Γιατί στα δικά μας μάτια, άλλο έργο, πιο «αμερικάνικο» δεν μπορεί να γίνει. Θαρρείς και η Λι έχει χρησιμοποιήσει όλα τα στοιχεία του μεταπολεμικού αμερικανικού θεάτρου για να φτιάξει ένα μοντέλο ζωής, στο εργαστήρι του οποίου τοποθετούμε τους ήρωες του νέου κόσμου για να τους γδύσουμε αδιάκριτα από τα φώτα του ονείρου, την ταχύτητα του κινηματογράφου, την αρματωσιά του πραγματισμού.

Τηρουμένων των αναλογιών ένα τέτοιο έργο από κάποια με το όνομα Γιανγκ Τζιν Λι είναι σαν να βλέπαμε το τελευταίο έργο της ελληνικής Αυλής, έναν ας πούμε απόγονο του Στέλιου ή του Κόλλια, γραμμένο από γυναίκα ασιατικής καταγωγής κι ελληνικής ιθαγένειας (κι εδώ που τα λέμε, αμήν και πότε…). Μια τέτοια αρχετυπική αναπαράσταση δεν μπορεί παρά να κρύβει ένα είδος ειρωνείας. Είναι μια κατά βάθος αντιγραφή, που οδηγεί τα πράγματα στη μετα-μοντέρνα εκδοχή τους, ένα σχόλιο όχι μόνο για το περιεχόμενο των υπαρξιακών προβλημάτων του μέσου Αμερικανού, αλλά και για τη φόρμα του «μέσου θεάτρου» του.

Μια παρόμοια ειρωνεία διαισθάνομαι και στον τίτλο. Μας οδηγεί –παρασυρόμενοι κι εμείς από την ταυτότητα της Λι- σε μια πολιτική, φυλετική, διεμφυλετική κατά μέτωπον επίθεση στα στερεότυπα των επιτυχημένων λευκών προτεσταντών, στο πλέον διαδεδομένο πρότυπο ανδρικής επιτυχίας. Κι όμως στο ίδιο το έργο αληθινά δεν συμβαίνει τίποτα μεγάλο, τίποτα το «κριτικό».

Ο Εντ φιλοξενεί τους τρεις γιους του για τα Χριστούγεννα. Και τι γιους έχει στ’ αλήθεια! Ο μεγάλος, ο Ματ, είναι τόσο χαρισματικός, ώστε ακόμα και το πτυχίο από το Χάρβαρντ έρχεται δεύτερο μπρος στην αποκάλυψη ότι έκανε κάποτε θέμα -μαθητής στο Γυμνάσιο- όταν ο καθηγητής τους τόλμησε να ανεβάσει το μιούζικαλ «Οκλαχόμα» μόνο με λευκούς μαθητές. Ο μεσαίος, ο Τζέικ, είναι ένας καθόλου συνηθισμένος διανοούμενος χρηματιστής -έχει κάνει γάμο με γυναίκα άλλης φυλής και έχει μαζί της δύο παιδιά. Οσο για τον μικρό γιο, τον Ντριου, ας πούμε ότι αυτός περιορίζεται στο προφίλ ενός ανερχόμενου πεζογράφου, που η πρώτη κριτική του βιβλίου του τον κατατάσσει ήδη σε εκείνους που επιχειρούν μια γροθιά «στο καπιταλιστικό κατεστημένο της Αμερικής».

Είναι ή δεν είναι αληθινά καμάρια; Και να τοι τώρα εδώ, μαζεμένοι κι όμορφοι, στην αγκαλιά του πατέρα, αθώοι όσο ποτέ, χωρίς τη στολή τής έξω ζωής, ανεπιτήδευτοι και… ανώριμοι. Παίζουν σαν τα μικρά παιδιά, πειράζουν ο ένας τον άλλον, κάνουν χοντράδες κι εφηβικές πλακίτσες, δίνουν ξύλο, ρίχνουν μπουγέλα ή σε σπάνιες στιγμές ηρεμίας εξασκούνται σε ένα παλιό παιχνίδι της «Μονόπολης», πειραγμένο σε «Προνόμιο» από τη συγχωρεμένη μητέρα τους, ώστε, παράλληλα με τη διασκέδαση, να εξασκούν κάπου κάπου και την πολιτική τους ορθότητα.

Αγορίστικα πράγματα, όμορφα όταν τα βλέπει πάνω στη σκηνή από τους ηθοποιούς της αμερικανικής σχολής θεάτρου (Patch Darragh, Frank Boyd, Richard Riehl και Scott Shepherd). Τέσσερις διακριτοί χαρακτήρες, δεμένοι σε πνεύμα κι αλληλεγγύη. Κι όμως ξαφνικά, ο πιο μεγάλος, ο χαρισματικός, το πρότυπο, ο Ματ, αρχίζει να κλαίει. Οχι τίποτα σπουδαίο, μη φανταστείτε κάποια «διάλυση» ή «ξέσπασμα»: ένα στιγμιαίο ξέσπασμα που όπως εμφανίστηκε απότομα και χωρίς ιδιαίτερο λόγο κάνει τους άλλους να αναρωτιούνται. Φταίει βέβαια και κάτι άλλο, πιο «κρυφό»: Είναι που ο Ματ τελευταία έχει παραιτήσει κάθε φιλοδοξία, μένει πια στο σπίτι, φροντίζει τον πατέρα και επιβιώνει κάνοντας –ποιος;.. αυτός!...- τον βοηθό σε φιλανθρωπικές οργανώσεις.

Ε, όχι κι έτσι!... Είναι πολύ λογικό να στρέφεται κανείς εναντίον των προνομίων, αλλά όχι και να ζει πέραν αυτών. Αυτοί οι λευκοί άνδρες θέλουν κατά βάθος να θεωρητικολογούν περί διακρίσεων. Αδυνατούν να δεχθούν την αναστολή της «δυτικής αντρικής ορμής», να αντικαταστήσουν την περίφημη «κίνηση προς τη Δύση» με μια απόφαση ηρεμίας και εσωτερικής συμφιλίωσης, με έναν τρόπο ζωής που κατάγεται, όπως κι η ίδια η Λι, από την Ανατολή και το ζεν.

Αναφορά στον «Πολίτη Κέιν»

Το ανθρώπινο ενδιαφέρον –πιστεύω- σε αυτό το σπίτι είναι γνήσιο. Μόνο που σε αυτή τη μανιώδη ανάλυση του άρρωστου αδελφού, οι δυο αδελφοί και ο πατέρας δεν επιχειρούν τίποτα άλλο από μια κατ’ ουσίαν προβολή των προσωπικών προβλημάτων τους: Ο ένας, ο «καπιταλιστής», θέλει να δει στον αδελφό του την άρνηση της αγοράς που ο ίδιος υπηρετεί, αν και απεχθάνεται. Ο άλλος πάλι, βλέπει σε αυτόν τον ενδιάθετο μηδενισμό του, όπως και τη βασιλική οδό των Αμερικανών για την αυτοεκτίμηση: την ψυχανάλυση. Κι όσο για τον πατέρα, τι άλλο μπορεί να φταίει για το κατάντημα του γιου, από τα φοιτητικά δάνεια, που τον έκαναν να αφήσει κατά μέρος τις φιλοδοξίες και τα χαρίσματά του;

Κι όμως τίποτα από αυτά δεν ταιριάζει στον Ματ. Αυτός στέκει ασάλευτος στη μέση, παραξενεμένος από την ταραχή. Δεν έχει κάποια απάντηση να δώσει, κανένα μυστήριο. Κι αν έκλαψε είναι, ομολογεί, γιατί βρήκε αυτό που συνέβαινε στο σπίτι κάπως «αλλόκοτο»…

Και τι να σημαίνει αυτό το «αλλόκοτο»; Ισως να σημαίνει κάτι απέραντα απλό, όπως το να έχεις κοντά σου τα αδέλφια και τον πατέρα σου. Είναι ο αδιαμεσολάβητος τρόπος να βλέπεις τη στιγμή, που ανοίγει τον δρόμο για να χαρείς το «τώρα» με όλη την ένταση, τη χαρά της παιδικότητας, αλλά και με τη συναίσθηση ότι είναι «αλλόκοτο» να διατηρεί μέσα μας το κοίταγμα στους δικούς μας ανθρώπους τόση δύναμη... Θυμηθείτε πώς τελειώνει το έργο της Λι: Με μια αναφορά στον «Πολίτη Κέιν». Είναι περίεργο λοιπόν να φέρουμε στον νου τον αλλόκοτο παιδικό «ροδανθό» να επιζεί στο ενήλικο κάστρο του Xanadu;

Κριτική ματιά στον διανοούμενο Αμερικανό

Το «Straight white men» έχει προκύψει στο κάπως περίεργο για εμάς τους Ευρωπαίους λίκνο του αμερικανικού θεάτρου, στα Πανεπιστήμια (χωρίς βέβαια να είναι καθόλου «ακαδημαϊκό») και στα κατά τόπους Τμήματα Θεάτρου. Εχει προκύψει εν μέσω μιας κοινότητας και έχει αποκτήσει γι’ αυτό ταυτότητα διανοούμενου, στάση κριτικού ρεαλισμού. Είναι μαζί δοκιμή, πείραμα, αποδόμηση αλλά και κριτική και πολιτική ματιά στο προφίλ του διανοούμενου Αμερικανού. Τα κάνει όλα αυτά με σεμνότητα. Μελετά κάτι ζωντανό χωρίς να το απονεκρώνει, χωρίς να διασαλεύσει τη φυσικότητά του. Χωρίς να είναι μεγαλεπήβολο, το έργο της Λι αφήνει τα σημάδια μιας σοφής παρατήρησης. Είναι το δίδαγμα μιας ζωής που δεν διδάσκεται, αλλά δείχνεται. Ενα τυπικά αμερικανικό έργο οδηγεί σε μια διόλου τυπικά αμερικανική μέθοδο αυτογνωσίας.