«Πρώτα πρέπει να βρεις τον εαυτό σου και μετά να τον δημιουργήσεις»

Ο Κριστόφ Εσενμπαχ γεννήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 1940, στο Μπρεσλάου της σημερινής Πολωνίας. Η μητέρα του πέθανε στη γέννα, ενώ ο πατέρας του, υπέρμαχος της ελευθερίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων, θανατώθηκε από τους ναζί. Ο μικρός Κριστόφ καταλήγει με τις γιαγιάδες του, οι οποίες, μετά την εκδίωξή τους από τον σοβιετικό στρατό, καταφεύγουν στο Μέλκενπουργκ.

Στον δρόμο, γίνεται μάρτυρας ομαδικής ταφής πατριωτών -μεταξύ των οποίων και η προγιαγιά του. Στη συνέχεια, βρέθηκε σε καραντίνα για τύφο, είδε τη γιαγιά του να πεθαίνει και έμεινε ο μόνος επιζών. Τη ζωή τού έσωσε η θεία του, που κίνησε γη και ουρανό για να τον βρει.

Τα κατάφερε, αλλά ο μικρός, που στο μεταξύ είχε γίνει μάρτυρας ανείπωτων φρικαλεοτήτων, είχε χάσει για τουλάχιστον έναν χρόνο την ομιλία του. Θα μπορούσε να είναι αληθινή μαρτυρία από το Ολοκαύτωμα. Σίγουρα σενάριο μυθιστορήματος. Είναι, όμως, η πραγματική ιστορία ενός θρυλικού μαέστρου που κατάφερε να ξεφύγει από τη σκοτεινιά της μοίρας, να γιατρευτεί με τη μουσική και σήμερα να δοξάζεται σε όλον τον κόσμο.

Λίγο πριν συμπληρώσει τα 70 χρόνια του, ο παγκοσμίου φήμης αρχιμουσικός φτάνει στην Αθήνα, για να συμπράξει με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, διευθύνοντας ένα πρόγραμμα, το οποίο συνδέει νοηματικά τον Κύκλο Μάλερ και τον Κύκλο-αφιέρωμα στα 250 χρόνια Μπετόβεν, που αποτελούν τις κορυφές του φετινού καλλιτεχνικού προγράμματος.

Η πολυαναμενόμενη συναυλία, στις 29 Ιανουαρίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, ανοίγει με την τιτάνια Πρώτη Συμφωνία του Γκούσταβ Μάλερ, η οποία ξεχωρίζει για την καθηλωτική δραματικότητα, αλλά και την πηγαία συναισθηματική ένταση και συνεχίζει, με το Πέμπτο Κοντσέρτο του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, γνωστό και ως Αυτοκρατορικό (στο πιάνο ο Βασίλης Βαρβαρέσος). Ολοι οι συντελεστές της συναυλίας συμμετέχουν αφιλοκερδώς, ενώ τα έσοδα θα δοθούν στην Ενωση Μαζί για το Παιδί.

«Τα περισσότερα έργα του Μπετόβεν αλλά και οι Συμφωνίες του Μάλερ αποτελούν δείγματα σπουδαίας μουσικής, γιατί προσεγγίζουν την τέλεια ισορροπία. Ο δικός μου ρόλος, το καθήκον του αρχιμουσικού, είναι να αναδείξει αυτή την υψηλή ποιότητα των αριστουργηματικών συνθέσεων», λέει ο Γερμανός μαέστρος, λίγο πριν έρθει στην Ελλάδα. Αλλωστε, σε τέτοιες συνθέσεις -λέει και ξαναλέει- χρωστά ότι κατάφερε να προσπεράσει τα χτυπήματα της μοίρας, να διαπρέψει ως νεαρός σε όλους τους μουσικούς διαγωνισμούς της Ευρώπης, να γίνει ένας διάσημος πιανίστας με σπάνια δισκογραφία, να γοητεύσει με το ταλέντο του τον μέντορά του, Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, να αφήσει τη σολιστική καριέρα για να ανέβει στο πόντιουμ και εν τέλει να διευθύνει -σήμερα- τις μεγαλύτερες ορχήστρες παγκοσμίως (από την ορχήστρα του Παρισιού ώς την ορχήστρα του Χιούστον και της Φιλαδέλφειας), καθηλώνοντας εκατομμύρια θεατές με τις επιδόσεις του και, φυσικά, να συμβάλει στην ανάδειξη κορυφαίων καλλιτεχνών της κλασικής μουσικής (Λανγκ Λανγκ, Ρενέ Φλέμινγκ αλλά και του Ελληνα Ευστάθιου Καραπάνου). «Κράτησα στην ψυχή μου τα συναισθήματα που ένιωσα για όσα -δυστυχώς ή ευτυχώς- μου συνέβησαν διότι όλες αυτές οι εμπειρίες έστρωσαν το έδαφος στην έκφρασή μου, στον τρόπο με τον οποίο δημιουργώ μουσική. Αυτό συχνά συμβαίνει στις τραγωδίες, όπως πολύ καλά γνωρίζετε και εσείς από τις ελληνικές», λέει.

• Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η γονεϊκή απουσία σάς ανάγκασε να «εφεύρετε» τον εαυτό σας;

Εκείνο που με οδήγησε να βρω τον εαυτό μου ήταν η μουσική. Οταν ήμουν μικρός, με ανακάλυψε η θεία μου από την πλευρά της μητέρας μου σε ένα στρατόπεδο προσφύγων. Ημουν ο τελευταίος επιζών. Εκείνη, αφού με βρήκε, φρόντισε τις παρά πολλές πληγές μου. Αλλά, αν πρέπει να επιλέξω ένα μόνο πράγμα που με έσωσε, αυτό είναι σίγουρα η μουσική. Η θετή μου μητέρα ήταν πιανίστρια και οι μελωδίες που έπαιζε κάθε βράδυ ήταν η αφετηρία για να ανακαλύψω τη μουσική. Είχε τέτοιο αντίκτυπο σ’ εμένα, που κατάφερε να με γιατρέψει.

• Και έκτοτε πώς κύλησε η ζωή;

Τα πράγματα ηρέμησαν οριστικά για εμένα μόλις έγινα μέλος της δεύτερης οικογένειάς μου, η οποία με οδήγησε στη μουσική, μου πρόσφερε όμορφα παιδικά χρόνια. Σπούδασα όχι μόνο πιάνο, αλλά και μουσική διεύθυνση, θέατρο, όπερα κ.ά. Δόξα τω Θεώ, δεν υπήρξαν πια άλλες τραγωδίες. Το ίδιο ισχύει και στην επαγγελματική ζωή μου. Ξεκίνησα από μικρά βήματα, έμαθα πολλά μέσα από τις εμπειρίες μου, χωρίς να υπάρξουν δράματα στην πορεία μου.

• Τελικά, τι θεωρείτε περισσότερο σημαντικό: να βρεις τον εαυτό σου ή να τον δημιουργήσεις;

Και τα δύο. Πρώτα πρέπει να βρεις τον εαυτό σου και μετά να τον δημιουργήσεις.

• Η πρώτη φράση που ως παιδί εκφέρατε έπειτα από μακρά περίοδο σιωπής ήταν «θέλω να μάθω πιάνο»;

Παρέμεινα σχεδόν για έναν ολόκληρο χρόνο σιωπηλός. Δεν μπορούσα να μιλήσω, καθώς ήμουν συγκλονισμένος από όσα μου είχαν συμβεί, από όλα όσα είχα υποφέρει και από όλα όσα είχαν αντικρίσει τα μάτια μου ως πρόσφυγας. Ομως, η μουσική που έπαιζε η θεία μου -η οποία ήταν μια καταπληκτική πιανίστρια και δασκάλα- με «ξεκλείδωσε». Οταν κάποια στιγμή με ρώτησε «θέλεις και εσύ να παίξεις μουσική;», εκφράστηκα για πρώτη φορά έπειτα από καιρό: «Ναι!», είπα. Πλέον, υπήρχε για εμένα το πιάνο. Ηθελα να ασχοληθώ γενικώς με τη μουσική, να εκφράσω μέσα από αυτήν όσα δεν μπορούσα να πω με λέξεις.

• Σας δυσκολεύει ακόμα να μιλάτε για τα παλιά;

Η ανασκόπηση σίγουρα με κάνει να νιώθω σαν να ξαναζώ τα πάντα. Από την άλλη, το δράμα είναι κομμάτι της ζωής μου, δεν θεωρώ ότι έχω χάσει κάτι. Ισως μόνο την ανέμελη παιδική ηλικία και το παιχνίδι, το οποίο δεν ήταν το πιο σημαντικό, γιατί σημαντικότερη όλων ήταν η μουσική και η αγωνία μου να μετουσιώσω την παιδική μου ηλικία σε μια νέα πραγματικότητα.

Η ζωή μου είναι το να δημιουργώ, να προσφέρω μουσική στο ακροατήριό μου, στις ορχήστρες, στους μουσικούς, και να δίνω την ευκαιρία της εμπειρίας σε νέους καλλιτέχνες. Ολα όσα πέρασα επηρέασαν οπωσδήποτε τη μουσική μου. Είναι ακατόρθωτο να περιγράψω με λεπτομέρεια το παρελθόν μου με λέξεις. Ομως, μέσα από τη μουσική είναι εφικτό, επειδή οι νότες περικλείουν όλες εκείνες τις λέξεις, τα συναισθήματα, τη φιλοσοφία. Μας εκφράζει στην ολότητα, διηγείται τα πάντα. Και είμαι χαρούμενος και ευγνώμων που ζω σε αυτό το σύμπαν που είναι η μουσική.

• Οντως υπήρξε καθοριστική στην απόφασή σας να γίνετε αρχιμουσικός μια συναυλία που παρακολουθήσατε υπό τον Βίλχελμ Φούρτβενγκλερ;

Ηταν η πρώτη φορά που έβλεπα κάτι σχετικό και συγκλονίστηκα από το γεγονός ότι ένας άνθρωπος που διευθύνει μπορεί έτσι απλά να μεταμορφώσει τους μουσικούς, ώστε να παίζουν άλλοτε σαν άγγελοι και άλλοτε σαν διάβολοι. Οι δικοί μου επέμεναν πως το πιάνο που έπαιζα ώς τότε δεν έχει τη δύναμη μιας ολόκληρης ορχήστρας. Μου έλεγαν πως, αν ήθελα να βρεθώ στη θέση του μαέστρου και να διευθύνω, θα έπρεπε να μάθω τον τρόπο που παίζουν και τα υπόλοιπα όργανα σε ένα σύνολο.

Υστερα από τα μαθήματα του θετού πατέρα μου, διδάχτηκα από μεγάλους δασκάλους και είμαι ευτυχής που έμαθα τόσα πολλά. Μόνο για τα πνευστά δεν κατάφερα να μάθω πολλά, γιατί δεν είχα καλή αναπνοή. Απεναντίας, η καθηγήτρια φωνητικής με γοήτευε πολύ, κάθε φορά που την άκουγα να παραδίδει μαθήματα και να διαπιστώνω από την τεχνική της αναπνοής πώς μπορεί να «σχηματίζεται» η φωνή, πώς στην πραγματικότητα τραγουδά κανείς. Πλέον, συνήθως τραγουδώ μαζί με την ορχήστρα, παίζοντας ταυτόχρονα κάποιο έγχορδο. Είναι μια βάση για μένα, για να καταλάβω την ορχήστρα και να αισθανθώ τους μουσικούς που δουλεύουμε μαζί.

• Συχνά παραδέχεστε τη βαθιά επιρροή που σας άσκησαν τόσο ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν όσο και ο Τζορτζ Σελ. Με ποιον τρόπο συνέβη αυτό;

Ηταν τα δύο πρόσωπα τα οποία με δίδαξαν πολλά, επειδή τα παρατηρούσα στις πρόβες και κυρίως επειδή μιλούσαμε πολύ. Αυτό ήταν εξαιρετικά σημαντικό για μένα, διότι αντιπροσώπευαν δύο άκρα. Και οι δύο έφταναν συχνά ώς τον πυρήνα της μουσικής εμπειρίας και έκφρασης, αλλά οι προσεγγίσεις τους ήταν διαφορετικές.

Ο Σελ έμοιαζε με γλύπτη. Ηταν σαν επεξεργαστής, δημιουργός φράσεων και με τη λέξη δημιουργός εννοώ ένας δάσκαλος μουσικής. Ο Κάραγιαν, από την άλλη, μου έδειξε τα χρώματα της μουσικής, τις μεταβάσεις, τις λεπτές αποχρώσεις που αποτυπώνονται στις μουσικές φράσεις. Από εκεί και πέρα, ήταν στο χέρι μου να συγκεράσω αυτές τις προσεγγίσεις στη δική μου έκφραση, χωρίς να αντιγράψω -κάτι που, έτσι κι αλλιώς, απεχθάνομαι ως τακτική.

• Για σας, τελικά, τι καθιστά ένα μουσικό έργο σπουδαίο;

Το βάθος. Το να μην υπάρχουν επιπόλαιες και επιφανειακές νότες, ρυθμοί, ανάπτυξη του κειμένου».

Info: Τετάρτη 29 Ιανουαρίου, Αίθουσα Χρήστος Λαμπράκης, 20.30. Στις 19.45 θα προηγηθεί εισαγωγική ομιλία του Χαράλαμπου Γωγιού για τους κατόχους εισιτηρίων. Τιμές: 10€ έως 35€.