Ανταλλάσσοντας εικόνες, ιδέες και... κακίες

Δύο ιδιοφυείς δημιουργοί του 20ού αιώνα είναι αναμφίβολα ο Πάμπλο Πικάσο και ο Ζαν Κοκτό. Πρωτοποριακοί και προκλητικοί, αντισυμβατικοί στη ζωή και στο πνεύμα, ανανέωσαν τη ζωγραφική και την ποίηση, εμπνεύστηκαν από την αρχαία ελληνική τέχνη, υπερασπίστηκαν την ελευθερία του έρωτα.

Ισως αυτά να είναι γνωστά. Αυτό όμως που δεν γνωρίζουμε οι περισσότεροι είναι ότι υπήρξαν φίλοι για ένα μεγάλο διάστημα σχεδόν 40 χρόνων, καθώς και κουμπάροι.

Οι συνεργασίες τους με τις καινοτόμες, αντιστικτικές ιδέες τάραξαν το Παρίσι της εποχής, προκάλεσαν σκάνδαλα, δεν έλειψαν όμως και οι αναμεταξύ τους παρεξηγήσεις και κακιούλες, που έδωσαν τροφή στο κοινό.

Αυτά και πολλά άλλα ενδιαφέροντα για την τέχνη και τη ζωή τους αποκαλύπτει η έκθεση «Πάμπλο Πικάσο-Ζαν Κοκτό: οι καινοτόμοι του μοντερνισμού. Kunstmuseum Pablo Picasso Munster και Συλλογή Γιάννη Κονταξόπουλου», που εγκαινιάζεται στις 4 Νοεμβρίου στο Ιδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη.

Θα παρουσιαστούν περισσότερα από 190 αντιπροσωπευτικά έργα ζωγραφικής, γλυπτικής, κεραμικής, σχέδια και καλλιτεχνικές εκδόσεις των καινοτόμων καλλιτεχνών, τα οποία συνυπάρχουν και αντιπαραβάλλονται αναδεικνύοντας την τεράστια προσφορά τους στην εδραίωση του μοντερνισμού.

Ολα τα έργα του Πικάσο προέρχονται από τις συλλογές του Kunstmuseum Pablo Picasso Munster και του Κοκτό από τη συλλογή Κονταξόπουλου, που έχει εκτεθεί στο Λουξεμβούργο και στο Χονγκ Κονγκ.

Γεννημένος στη Μάλαγα της Ανδαλουσίας το 1881 ο Πικάσο και στο Μεζόν-Λαφίτ, ένα χωριουδάκι έξω από το Παρίσι, το 1889, ο Κοκτό, οι δυο τους συναντήθηκαν για πρώτη φορά στο Παρίσι το 1915, ανοίγοντας έναν κύκλο «εντατικών πνευματικών ανταλλαγών, κοινών ταξιδιών και δημιουργικής συνεργασίας» που κράτησε έως το 1963.

Ωστόσο υπήρξε ένα διάστημα απομάκρυνσής τους περίπου το 1927-49, εξαιτίας της αλαζονικής στάσης του πληθωρικού Ανδαλουσιανού.

Φτιαγμένοι από τη στόφα του ανθρώπου που ξεχωρίζει, έκαναν αμέσως αισθητή την παρουσία τους.

Οπως επισημαίνει ο διευθυντής του Kunstmuseum Pablo Picasso Munster, Μάρκους Μίλερ, στον δίγλωσσο κατάλογο της έκθεσης: «Το μπαλέτο «Parade» (Παρέλαση), που ανέβηκε για πρώτη φορά στο Παρίσι τον Μάιο του 1917 και για το οποίο ο Κοκτό έγραψε το λιμπρέτο, ενώ ο Πικάσο φιλοτέχνησε τα σκηνικά και τα κοστούμια, ήταν τόσο ανοίκεια καινοφανές που προκάλεσε σκάνδαλο.

Σε συνδυασμό με τη μουσική του Ερίκ Σατί, ο οποίος είχε ενσωματώσει στην παρτιτούρα θορύβους του δρόμου και ήχους γραφομηχανής, η πρεμιέρα προκάλεσε στο κοινό σύγχυση, την οποία περιγράφει ο Κοκτό γλαφυρά το 1925 στη διάλεξή του με τίτλο «Η νεολαία και το σκάνδαλο»:

Το σκάνδαλο που προκάλεσε το “Parade” στο θέατρο Chatelet ήταν φοβερό...

Η συνεργασία τους συνεχίστηκε με τις παραστάσεις «Pulcinella» του Στραβίνσκι το 1920, «Cuadro Flamenco» το 1921 και «Γαλάζιο τρένο» το 1924, που βασίστηκε σε μια ιστορία του Κοκτό, με σκηνικά του Πικάσο, κοστούμια της Κοκό Σανέλ, σε παραγωγή Σεργκέι Ντιαγκίλεφ.

Και έναν χρόνο αργότερα, όταν ο «γυναικάς» Ισπανός έκανε τον πρώτο του γάμο με τη χορεύτρια των ρωσικών μπαλέτων Ολγα Κοκλόβα, επέλεξε τον Κοκτό μαζί με τους Απολινέρ και Ζακόμπ για κουμπάρους του στη ρωσική εκκλησία του Παρισιού.

Καταγοητευμένος από την αντισυμβατική τέχνη του Πικάσο, ο Κοκτό εξέφραζε ποικιλότροπα τον θαυμασμό του:

Είναι ο μοναδικός που χρησιμοποιεί την ιδιοφυΐα ως ευφυΐα... Είναι η σημαντικότερή μου γνωριμία. Ο Πικάσο μού δίδαξε να τρέχω πιο γρήγορα από την ομορφιά...Εκείνος που τρέχει πιο γρήγορα από την ομορφιά θα κάνει ένα έργο που θα μοιάζει άσχημο...

Ο δε Ανδαλουσιανός, σίγουρος για την υπεροχή του, παρορμητικά έσπευσε να δηλώσει:

Ο Κοκτό είναι μια σπίθα στην ουρά του κομήτη. Εγώ είμαι ο κομήτης.

Επιπλέον, σε μια συνέντευξη το 1927 που έγινε αιτία να ψυχρανθούν, επισήμαινε διφορούμενα:

Ο Κοκτό είναι μια μηχανή που σκέφτεται. Τα σχέδιά του είναι πολύ χαριτωμένα, τα λογοτεχνικά έργα του πολύ δημοσιογραφικά. Εάν μπορούσε κανείς να φτιάξει εφημερίδες για διανοούμενους, ο Κοκτό θα σέρβιρε κάθε μέρα ένα καινούργιο πιάτο, μια κομψή πιρουέτα. Εάν κατάφερνε να πουλήσει το ταλέντο του, θα μπορούσαμε να πηγαίνουμε στο φαρμακείο, όλη μας τη ζωή, και να αγοράζουμε ένα χάπι Κοκτό χωρίς να καταφέρουμε να εξαντλήσουμε το ταλέντο του.

Αναμφίβολα ο Κοκτό προσέβλεπε στη φιλία μιας ξεχωριστής ιδιοφυΐας όπως ο Πικάσο και ο τελευταίος ασφαλώς γοητευόταν να συναναστρέφεται το τρομερό παιδί των γαλλικών γραμμάτων.

Ο ανήσυχος ζωγράφος άνοιξε νέους εικαστικούς δρόμους στον ποιητή και εκείνος του άνοιξε τις πόρτες του λόγου και του θεάτρου.

Ο Πικάσο πειραματίστηκε με τη σουρεαλιστική γραφή στην ποίηση και ο Κοκτό βελτίωσε τις σχεδιαστικές του ικανότητες.

«Σε όλη τους τη ζωή ανταλλάσσουν εικόνες με λέξεις, λέξεις με εικόνες, ώστε το όραμά τους να βρει το δικό του αποτύπωμα στην εποχή τους αλλά και στο μέλλον. Τολμηροί απέναντι στις προκλήσεις του καιρού τους, απέδειξαν ότι η τέχνη γι’ αυτούς είναι ο καθρέπτης της προσωπικής τους αλήθειας», επισημαίνει ο επιμελητής της έκθεσης, Τάκης Μαυρωτάς, διευθυντής Εικαστικού Προγράμματος του Ιδρύματος Θεοχαράκη.

Χαρακτηριστική είναι η διπλή προσωπογραφία τους, σε προφίλ, έτσι ώστε ο ένας να αντανακλάται στη μορφή του άλλου.

Την ιδιαίτερη σχέση τους επισφραγίζει και η σπουδαία καλλιτεχνική έκδοση «Ο Πικάσο από το 1916 έως το 1961» με 24 λιθογραφίες του κορυφαίου ζωγράφου και με ποιήματα και δοκίμια του Γάλλου διανοούμενου, που παρουσιάζεται στην έκθεση.

«Φανερώνει την ξεχωριστή σημασία που έδινε πάντα ο Πικάσο στα σχήματα και στην εκφραστική λιτότητα της γραμμής, και, από την άλλη πλευρά, την εμμονή του Κοκτό απέναντι στην ποίηση αλλά και στις εικαστικές αναζητήσεις», συνεχίζει ο Τ. Μαυρωτάς.

«Μια απλή κίνηση του Πικάσο αρκεί για να μετουσιωθεί η έμπνευση σε μορφή και συγκίνηση. Το σχέδιό του είναι πάντα οξύ και λιτό, ενώ το λύγισμα της ευθείας γραμμής σε καμπύλη του δίνει τη δυνατότητα να μορφοποιεί σε ελάχιστο χρόνο τον κόσμο των εικόνων του, σαν να πρόκειται για μια αδιάκοπη άσκηση μνήμης ανάμεσα στην ιστορία και την πραγματικότητα. Η ποίηση του Κοκτό, με τη μαγνητική και δαιμονική της δυναμική, αναφέρεται άλλοτε στο αναπόφευκτο της μοίρας και άλλοτε στις επιθυμίες και τα πάθη».

Από τα πάθη του Πικάσο ήταν οι ταυρομαχίες και οι γυναίκες. Οι Εύα Γκουέλ, Ολγα Κοκλόβα, Μαρί-Τερέζ Γουόλτερ, Ντόρα Μάαρ, Φρανσουάζ Ζιλό, Ζακλίν Ροκ, μεταξύ άλλων, «ήταν οι μούσες της ζωγραφικής του, που κατέκτησαν την αιωνιότητα, ενώ αντίθετα του Κοκτό είναι οι αρρενωπές αντρικές μορφές, που στοιχειώνουν τον ποιητικό, θεατρικό, κινηματογραφικό και ζωγραφικό του κόσμο.

Ανυπόκριτα εξομολογητικοί και απαλλαγμένοι από κάθε συμβατικότητα, απενεχοποίησαν τον έρωτα».

Κοκτό ο «Ελλην»

Η Ελλάδα υπήρξε για τον Κοκτό διαρκής πηγή έμπνευσης. Ταξίδεψε τρεις φορές για να γνωρίσει τα μνημεία και τους ανθρώπους της: το 1936, ως ανταποκριτής της εφημερίδας «Paris Soir», το 1949 με τον Ζαν Μαρέ, στη διάρκεια μιας θεατρικής περιοδείας, και το 1952, με τη φίλη του Φρ. Βαϊσβάιλερ.

Με πάθος ζωγράφισε θεούς και ήρωες από τη μυθολογία, όπως τον Ορφέα, τον Διόνυσο, την Αρτεμη, τον Απόλλωνα, που αναδύονται από τα σχέδια και τα κεραμικά της Συλλογής του Γιάννη Κονταξόπουλου.

«Ελλην» είναι ο χαρακτηρισμός που του είχε αποδώσει ο Ζαν Ζενέ, τονίζοντας:

Ελλην! Η λιτή κομψότητα της λέξης αυτής, η συντομία της, ακόμα και το κοφτό ράγισμά της είναι χαρακτηριστικά που εύστοχα ταιριάζουν στον Ζαν Κοκτό. Η λέξη είναι ήδη μια πολύτιμη εργασία αποκοπής: φανερώνει έτσι τον αποδεσμευμένο ποιητή, αποσπασμένο από μια ύλη, και ο οποίος έχει αποτινάξει όλα τα αποκοπίδια.

Ο Πικάσο για τον Μπελογιάννη

Αν και ποτέ δεν επισκέφθηκε την Ελλάδα, ο Πικάσο ήταν μυημένος στην ιστορία και τον πολιτισμό μας, στην πλαστικότητα των αρχαϊκών γλυπτών και του Πραξιτέλη.

«Η ελληνική μυθολογία άσκησε βαθύτατη επίδραση στο έργο του, ο Μινώταυρος και οι Μινωταυρομαχίες, από τα πιο δημοφιλή του θέματα, τροφοδοτούν από το 1928 έως το 1937 τη δημιουργική του δράση», σημειώνει ο Τ. Μαυρωτάς.

Τον Μάιο του 1946 ο Πικάσο αφιερώνει στον ελληνικό λαό για την αυτοθυσία και τη γενναιότητά του ενάντια στον ναζισμό και τον φασισμό τον πίνακα «Γυναικείο κεφάλι», γράφοντας στην πίσω του πλευρά «Pour le Peuple Grec, Hommage de Picasso».

«Ηταν συνειδητά πολιτικοποιημένος και ευαισθητοποιημένος απέναντι στις ιστορικές τύχες των Ισπανών και των Ελλήνων, οι οποίοι βίωσαν παράλληλους αιματηρούς εμφυλίους πολέμους και μακρόχρονες εφιαλτικές δικτατορίες».

Αλλωστε και το έργο του «Ο άνθρωπος με το γαρίφαλο» είναι εμπνευσμένο από τη δίκη και την εκτέλεση του Μπελογιάννη.

Info:

Ιδρυμα Β. και Μ. Θεοχαράκη, Βασ. Σοφίας και Μέρλιν. Εγκαίνια 4/11. Διάρκεια μέχρι 28/2.

Ωρες λειτουργίας: Δευτέρα, Τρίτη, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή: 10.00-18.00, Πέμπτη: 10.00-20.00.