«Η τέχνη δικαιούται να προσεγγίζει ιστορικές προσωπικότητες χωρίς ενοχικές προσκολλήσεις»

Εκείνος, ένας φέρελπις πολιτικός και διπλωμάτης. Εκείνη, μια ευγενής και μορφωμένη γόνος πλούσιας οικογένειας της Μολδαβίας. Συναντήθηκαν στη ρωσική αυτοκρατορική αυλή το 1809 και μοιράστηκαν έναν μακρόβιο δεσμό βαθιάς πνευματικότητας. Η σχέση τους, μέσω εκτενούς αλληλογραφίας, άνθησε με επίκεντρο τη μουσική, όσο κι αν η ταξική διαφορά σε συνδυασμό με την πατριωτική αυτοθυσία του δεν επέτρεψαν στον έρωτά τους να εκδηλωθεί. Εκείνος ήταν ο πρώτος κυβερνήτης του νέου ελληνικού κράτους Ιωάννης Καποδίστριας κι εκείνη η Ρωξάνδρα Στούρτζα, κυρία επί των τιμών της συζύγου του τσάρου Αλέξανδρου Α’.

Μια από τις πιο ρομαντικές σελίδες της Εθνεγερσίας αποτελεί το θέμα του νέου μονοδράματος της Καλλιόπης Τσουπάκη, σημαντικής Ελληνίδας συνθέτριας της διασποράς, με την οποία εγκαινιάζει τη σεζόν η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.

Η φιλόδοξη επετειακή παραγωγή «Καποδίστριας: Μονόδραμα μιας μυστικής ζωής» θα παρουσιαστεί στις 1, 2 και 3 Οκτωβρίου σε μουσική διεύθυνση Νίκου Βασιλείου. Τη σκηνοθεσία υπογράφει ένας από τους πιο δημιουργικούς και ανήσυχους σκηνοθέτες της γενιάς του, ο Θέμελης Γλυνάτσης.

Η παράσταση ξεδιπλώνει ένα μυστηριακό τοπίο μεταξύ του θανάτου και της ανείπωτης επιθυμίας, όπου η μουσική, η κίνηση και το βίντεο πλάθουν έντονες εικόνες και σκιαγραφούν τη «βουβή» αυτή ιστορία αγάπης. «Η σκηνοθεσία δεν καταπιάνεται ούτε με τον ιστορικό Καποδίστρια ούτε με τον «άνθρωπο» Καποδίστρια, αλλά με μια ομιχλώδη αναπαράσταση που αναδύεται μέσα από μια αίσθηση βαθιάς έλλειψης μοναξιάς και από την απουσία της ερωτικής πραγμάτωσης.

Η σκηνοθεσία, συνεπώς, αναπαριστά τις αδιόρατες δονήσεις μιας ερωτικής μη ιστορίας που λαμβάνει χώρα σε έναν μεταθανάτιο τόπο, μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, όπου ο νεκρός κυβερνήτης δεν αναβιώνει το ιστορικό τραύμα, αλλά επινοεί φαντασιακές σκηνές, αναπολεί και θρηνεί για μια ερωτική συνεύρεση που εν τέλει δεν συνέβη».

Στον απαιτητικό ομώνυμο ρόλο ο ταλαντούχος μπασοβαρύτονος Τίμος Σιρλατζής, ο οποίος διαγράφει εξαιρετική πορεία στα ευρωπαϊκά θέατρα. Μαζί του, η ηθοποιός και χορεύτρια Μαριλένα Γερμανού εμφανίζεται ως φαντασιακή φιγούρα της Ρωξάνδρας.

«Η μουσική της Καλλιόπης Τσουπάκη δεν υπηρετεί μια σαφή ιστορία, αλλά αναζητά τις συναισθηματικές δονήσεις μιας ανολοκλήρωτης αφήγησης. Προσπαθεί, με άλλα λόγια, να ανοικοδομήσει στοιχεία ακαθόριστα, αβέβαια και αδιόρατα», λέει ο σκηνοθέτης για τη σύνθεση. «Χρησιμοποιεί την επανάληψη ως βασικό συνθετικό στοιχείο, καταρρίπτοντας τη γραμμικότητα, και μεταδίδει έτσι μια αίσθηση «επιστροφής» σε μια χρονική διάσταση που δεν εξελίσσεται, αλλά περιδινείται γύρω από την τραυματική αποξένωση του Καποδίστρια από τη Ρωξάνδρα. Ταυτόχρονα, η χρονική αυτή διάσταση επιζητά την ύπαρξή της,μέσω μιας μελαγχολικής άργητας, που ήταν και αυτό που με ενδιέφερε στη σκηνοθετική αποτύπωση».

Το έργο βασίζεται σε αποσπάσματα της αλληλογραφίας τους και επιχειρεί να «αφηγηθεί» μουσικά τη μυστική, εσωτερική ζωή του κυβερνήτη, τις δυσκολίες, τη μοναξιά και τη μελαγχολία του εν μέσω της συνεχούς δράσης του ως υπουργού Εξωτερικών του τσάρου Αλέξανδρου Α’.

Το μυστικό ειδύλλιο αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της παραμονής του Καποδίστρια στη Ρωσία (1809-1811) και εξελίσσεται μέσω της αλληλογραφίας τους τα επόμενα δύσκολα χρόνια, στην πιο ταραγμένη εποχή της Ευρώπης: στον απόηχο των Ναπολεόντειων πολέμων και του Συνεδρίου της Βιέννης (1815), όπου ο Καποδίστριας αναλαμβάνει να ενοποιήσει την κατακερματισμένη Ελβετία και να της δώσει Σύνταγμα. Σε εκείνη τη χρονική στιγμή που ο τόσο επιτυχημένος διπλωμάτης θα ζητούσε σε γάμο τη Ρωξάνδρα, η ζήλια της τσαρίνας για την εύνοια με την οποία την περιέβαλλε ο τσάρος Αλέξανδρος, την εξαναγκάζει σε έναν αποτυχημένο γάμο με τον κόμη Εντλινγκ, ώστε να παραμείνει μακριά από την αυτοκρατορική αυλή.

Ετσι, ο μυστικός έρωτας θα περιοριστεί για πάντα σε μια θερμή φιλία, με τη Ρωξάνδρα να παρακολουθεί στενά την ανοδική πολιτική πορεία του Καποδίστρια μέχρι τη στυγερή δολοφονία του στις 27 Σεπτεμβρίου 1831.

«Η προσθήκη της Ρωξάνδρας επί σκηνής ήταν δική μου επιλογή – στο καθαυτό έργο, κυρίαρχος είναι ο Καποδίστριας, ο οποίος δεν περιγράφεται, δεν αποκαλύπτεται, αλλά διανύει φωνητικά την αχροντικότητα μιας μελαγχολικής υποκειμενικότητας και ματαίωσης», εξηγεί ο Θ. Γλυνάτσης για τον ήρωά του. «Δεν μπορούμε να μιλάμε για περιγραφή, αλλά για ένα αδρό, σκιώδες σχεδίασμα. Η επιλογή μου να εντάξω και τη Ρωξάνδρα είχε να κάνει με τη δημιουργία ενός επιπρόσθετου πόλου έντασης και τη συγκεκριμενοποίηση της διάστασης της ανάμνησης. Αρα, εάν οφείλουμε να μιλήσουμε για πρόσωπα, ο Καποδίστριας φανερώνεται σαν ένα φάντασμα που επικαλείται μια εξίσου άυλη ανάμνηση, η οποία όμως, κατά τη διάρκεια της παράστασης, «επαναστατεί» και απεκδύεται τη μονοδιάστατη υφή της ανάμνησης-φαντασίωσης και αυτο-αποκαλύπτεται ως ζων σώμα, που ξεφεύγει από την καταθλιπτική εμμονικότητα του παρατηρητή Καποδίστρια».

● Μαθαίνουμε, ωστόσο, λεπτομέρειες που δεν γνωρίζαμε για τη ζωή του κυβερνήτη;

Επειδή το έργο δεν ασχολείται με άμεσο τρόπο με την ιστορική λεπτομέρεια, δεν είμαι βέβαιος πως «μαθαίνουμε» κάτι. Επαναπροσδιορίζουμε, όμως, την όποια ιστορική σαφήνεια του Καποδίστρια, και εκεί που υπάρχει ισχύς, το έργο προτείνει το εύθραυστο, το αδύναμο και το εξαντλημένο.

Ισως αυτό που μαθαίνουμε (ή ενθυμούμαστε) είναι πως η τέχνη έχει το δικαίωμα να προσεγγίσει ιστορικές προσωπικότητες χωρίς ενοχικές προσκολλήσεις στην ιστορική αναπαράσταση, εάν βέβαια η τέχνη αυτή μπορεί να προσδώσει πραγματικά και ουσιαστικά μια ποιητική (και υποθετική) υποκειμενικότητα σε ιστορικές προσωπικότητες μεγάλης σημασίας.

● Υποτιμάμε, λέτε, τη συναισθηματική πλευρά των γεγονότων;

Τα γεγονότα δεν έχουν συναισθηματική πλευρά – το γεγονός είναι μια σχισμή στον χρόνο που αποκτά συναισθηματική μετάφραση μόνο εάν υπάρχει ένα υποκείμενο το οποίο επιλέγει να προσδώσει συναισθηματική δόνηση στο γεγονός αυτό. Υπάρχει μια συνταρακτική ανεξαρτησία σε κάθε συμβάν, το οποίο μας προσπερνά. Η συναισθηματική φόρτιση ορίζει τη σχέση μας με το εκάστοτε γεγονός, όχι το γεγονός καθαυτό, άρα πλέον δεν μιλάμε για καθαυτό συμβάν, αλλά για αναπαράσταση.

● Πώς μπορεί να περιγράψει κανείς σκηνοθετικά την κοινή εσωτερικότητα δύο ανθρώπων που έζησαν τις ζωές τους χωριστά;

Αποφάσισα να φτιάξω ένα τοπίο μετά τον θάνατο, ένα μέρος το οποίο στοιχειώνει ο Καποδίστριας μετά τη δολοφονία του, και στη θέση των αναμενόμενων πολιτικών φαντασμάτων υπάρχει η αέναη επίκληση της ανάμνησης μιας αγαπημένης, η φανέρωση της οποίας δεν εγκαλεί συναισθήματα ολοκλήρωσης, αλλά μια αίσθηση χαμού. Η παράσταση, συνεπώς, είναι μια σειρά από εικόνες-φαντασιώσεις που σβήνουν η μια μετά την άλλη, μια νεκρική πομπή από αναμνήσεις ενός μοναχικού ανθρώπου.

● Δεν μας είναι πια πολύ «ξένες» οι ερωτικές ιστορίες που δεν «κουμπώνουν» στο σημερινό αφήγημα;

Ο έρωτας ήταν πάντα αφήγημα – ειδικότερα το αφήγημα του ανολοκλήρωτου έρωτα που εκφράζεται μέσω της ανάκλησης ενός απόντος ερωτικού προσώπου υπάρχει από τον Οβίδιο και τον Πετράρχη. Ακόμα και στη δική μας, μάλλον αντι-ερωτική εποχή, τα αφηγήματα αυτά υπάρχουν και συχνά παγιδεύουν τους ανθρώπους. Το συναίσθημα που αποκαλούμε έρωτα ήταν εξ αρχής παγιδευμένο σε έναν ατελείωτο πόλεμο-αναπαράσταση μεταξύ της φθαρτότητας του σώματος και της υποτιθέμενης αιωνιότητας της ψυχής.

Μου φαίνεται σχεδόν αδύνατο να μιλήσουμε για το καθαυτό συναίσθημα, όπως επίσης δεν είμαι καθόλου βέβαιος εάν το συναίσθημα αυτό είναι αύταρκες ή και αυτό, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, είναι παράγωγο και αντανάκλαση πολιτισμικών αναπαραστάσεων. Συνήθως, αυτό που επιπόλαια αποκαλούμε «καθαυτό συναίσθημα» (ή η «καθαυτή επιθυμία») είναι κάτι που ξεφεύγει από την αναπαράσταση και της γλώσσα και μένει ανείπωτο, όχι όμως και ανύπαρκτο. Οι ερωτικές ιστορίες σπάνια είναι ξένες, ακόμα και σήμερα, που η τεχνολογία έχει αλλάξει ριζικά την ερωτική επικοινωνία και επαφή.

⚫ INFO: Εναλλακτική Σκηνή - «Καποδίστριας: Μονόδραμα μιας μυστικής ζωής». 1, 2, 3 Οκτωβρίου στις 20.30 (Κυριακή: 19.00). Σκηνικό-Κοστούμια: Αλεξία Θεοδωράκη. Δημιουργία βίντεο: Μάριος Γαμπιεράκης, Χρυσούλα Κοροβέση. Τιμές εισιτηρίων: 10€-20€