Είναι κάτι σπίτια…

Είναι κάτι σπίτια που όταν τα συναντάς ξαφνικά, καθώς περπατάς στα στενά της πόλης, δεν μπορείς να τα προσπεράσεις. Κοντοστέκεσαι και τα παρατηρείς. Κατά κάποιον τρόπο σε καλούν αυτά τα ίδια να τα προσέξεις, αποπνέουν μια αύρα που τα κάνει να ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα. Δεν έχει σημασία αν είναι παλαιά ή καινούργια, μεγάλα ή μικρά, σε ποια αρχιτεκτονική τεχνοτροπία ανήκουν ή από ποια υλικά είναι καμωμένα. Εμπεριέχουν μυστηριωδώς κάτι πολύ παλιό και σύγχρονο ταυτόχρονα.

Προσπαθείς να εντοπίσεις τι είναι αυτό που τα κάνει να διαφέρουν από τα γειτονικά τους. Πολλές φορές είναι κάτι μικρό, ασήμαντο, μια ιδιαίτερη λεπτομέρεια, ένας απρόσμενος χώρος. Ενα καλοκαμωμένο στέγαστρο, ένα φωτεινό ξύλινο τζαμωτό, μια περίτεχνη μεταλλική σκάλα που σε ανεβάζει στην ταράτσα ή μια πέργκολα στο δώμα που στηρίζει μια κληματαριά που σκαρφάλωσε πάνω της πριν πολλά χρόνια. Αλλες πάλι φορές, είναι το έντονο φούξια χρώμα μιας βουκαμβίλιας που στέκεται αντιστικτικά μέσα στο ουδέτερο και ομοιόμορφο γκριζόλευκο αστικό περιβάλλον ή ένας καταπράσινος φίκος που ξεπηδά πίσω από την ψηλή μάντρα μιας κρυφής αυλής.

Σε κάποια άλλα σπίτια είναι το πώς έχει γράψει ο χρόνος πάνω τους, τι σημάδια έχει αφήσει στις πέτρες, στα τούβλα, στους ξεφτισμένους σοβάδες, στα πολυκαιρισμένα κουφώματα. Σπίτια που, καθώς τα κοιτάς, σε κατακλύζουν άθελά σου διάφορες σκέψεις. Προσπαθείς να φανταστείς την εποχή που τα έχτιζαν οι μάστορες πάνω στις σκαλωσιές και να εντοπίσεις τις λεπτομέρειες της τέχνης τους που βρίσκεται αποτυπωμένη πάνω στο σώμα τους. Κυρίως σκέφτεσαι τους ανθρώπους που το κατοικούν σήμερα ή εκείνους που το κατοίκησαν στο μακρινό παρελθόν. Ολοι άφησαν τα δικά τους ίχνη, αδιόρατα τις περισσότερες φορές, αλλά πάντοτε παρόντα.

Ανθρωποι που, με την καθημερινή παρουσία τους, μετατρέπουν το σπίτι, το κάθε σπίτι σε «δοχείο ζωής», όπως έλεγε ο Αρης Κωνσταντινίδης. Ενα δοχείο ζωής που οφείλει να παίρνει τη μορφή του από τη ζωή την ίδια και όχι το αντίστροφο! Κι αυτό είναι κάτι που συχνά το παραβλέπουμε οι αρχιτέκτονες. Το συγκλονιστικό γεγονός, δηλαδή, ότι ο αρχιτεκτονικός χώρος είναι πρωτίστως ο βιωμένος χώρος, εκεί που γεννιόμαστε, ζούμε και πεθαίνουμε. Πόσες και πόσες φορές, όμως, οι αρχιτέκτονες επιβάλλουμε συγκεκριμένες μορφές, χωρίς αυτές να εκπορεύονται μέσα από τις πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων που θα τα κατοικήσουν. Σαν το κέλυφος του σαλιγκαριού να μην έχει σχέση με τον ζωντανό οργανισμό που ζει και αναπτύσσεται μέσα του. Αυτή η οργανική σχέση αποτελεί την ουσιαστική συνθήκη ύπαρξης που καθορίζει την ίδια την υπόσταση της αρχιτεκτονικής τέχνης και επιστήμης.

Εκφραση της ζωής στον χώρο και τον χρόνο είναι η αρχιτεκτονική. Και τα σπίτια που ξεχωρίζουν, όσο ταπεινά κι αν είναι μέσα στις πυκνοδομημένες γειτονιές των πόλεων, αυτό υπενθυμίζουν. Γιατί καθώς τα κοιτάζουμε, έτσι όπως στέκουν μπροστά μας, είναι σαν τη δική μας τη ζωή να εξιστορούν μέσα στη σκόνη των καιρών -τη μνήμη ζωντανών και πεθαμένων. Αυτή τη σημαντική και συμβολική συνιστώσα της αρχιτεκτονικής σπάνια την τονίζουμε. Συνήθως αναλωνόμαστε σε συζητήσεις γύρω από τη μορφή που έχει το κτίσμα, από τα υλικά που είναι καμωμένο, από το χρώμα του. Σχολιάζουμε την υλική μόνο υπόστασή του, σάμπως να μην είναι το σπίτι κι αυτό κάτι ζωντανό, που αναπνέει μαζί με τους ανθρώπους που το κατοικούν.

Ισως αυτό να είναι που σε κάνει να σταματάς μπροστά από κάποια κτίρια στην πόλη: προσπαθείς ν’ αφουγκραστείς τον ψίθυρό τους που ίσα που ακούγεται, να ξεκλειδώσεις το καλά φυλαγμένο μυστικό που κουβαλούν μέσα τους, τη ζωή που φωλιάζει στις απόμερες γωνιές τους. Είναι μοναδικά και διαφορετικά από τα διπλανά τους, γιατί εμπεριέχουν τη δική τους αλήθεια, απέναντι στο τυποποιημένο και επαναλαμβανόμενο ψέμα των εργολαβικών κερδοσκοπικών κατασκευών που έχουν πλημμυρίσει τις νεοελληνικές πόλεις.

Στέκομαι απέναντι από το παλιό μονώροφο. Δεν μπορώ να καταλάβω πότε ακριβώς χτίστηκε. Είναι σαν να βρίσκεται σ’ αυτή τη γωνιά ανέκαθεν και να ξέμεινε ξεχασμένο απ’ όλους, ανάμεσα στις ψηλές και άχαρες πολυκατοικίες. Κάτω από το τελευταίο ασβεστόχρωμά του, μια ανοιχτή ώχρα, υπάρχει ένα παχύ στρώμα επάλληλων χρωμάτων. Ενα χρωματιστό παλίμψηστο που δημιουργήθηκε μέσα στα χρόνια από το διαδοχικό ασβέστωμα, συνήθως πριν από τις γιορτές του Πάσχα. Διακρίνεις τα χρώματα, σαν τις έγχρωμες σελίδες ενός παμπάλαιου βιβλίου: χοντροκόκκινα, ώχρες, λουλακιά, ανοιχτά πράσινα, το ένα πάνω στο άλλο, συνθέτουν με τρόπο μυστικό και υποδόριο μέσα στα χρόνια που πέρασαν την ιστορία του, γραμμένη όχι με λέξεις αλλά με χρώματα. Κάτω από τη στέγη, μια ξεφτισμένη λουρίδα στο χρώμα του ουρανού διαχωρίζει το κυρίως σώμα του σπιτιού από την κεραμοσκεπή, που μοιάζει σαν να ’χει αποκολληθεί και να αιωρείται ελεύθερη στον χώρο.

Δύο μακρόστενα παράθυρα κι ανάμεσά τους μια ψηλόλιγνη πόρτα μοιάζουν με δύο μάτια και μια μύτη, πάνω στο πρόσωπο του σπιτιού που βλέπει προς τον δρόμο. Σήμερα στέκουν ερμητικά κλειστά, ποιος ξέρει από πότε. Ενδειξη πως το μικρό σπίτι είναι καιρό τώρα ακατοίκητο, να θυμίζει αλλοτινές εποχές, τότε που η ζωή στη γειτονιά ήταν τελείως διαφορετική. Από τη στάθμη της εισόδου του, που βρίσκεται σήμερα ψηλότερα και την προσεγγίζεις με 3-4 σκαλιά από το πεζοδρόμιο, καταλαβαίνεις πως ο χωματόδρομος, που κάποτε βρισκόταν εμπρός του, σκάφτηκε κι έγινε ο σημερινός ασφαλτόδρομος. Η σύγχρονη πόλη κατέβηκε, αυτό όμως παρέμεινε ψηλά, να θυμίζει σε πείσμα του χρόνου την παλιά γειτονιά.

Οι πόλεις μας είναι γεμάτες από τέτοια παραδείγματα. Αλλα σπίτια βρίσκονται στον «αέρα» κι άλλων η είσοδος βρίσκεται χαμηλότερα, αφού εν τω μεταξύ μπαζώθηκε ο δρόμος μπροστά τους. Αυτά τα σπίτια, αλλά και κάποιες μεσοπολεμικές πολυκατοικίες, μας πληροφορούν για τις αλλαγές που συντελέστηκαν στο αστικό ανάγλυφο και στο έδαφος της πόλης. Γιατί υπάρχει κι ένα άλλο παλίμψηστο, κρυφό και αόρατο σήμερα. Ενα παλίμψηστο που έρχεται στο φως, σαν μια μυστηριώδης ανάδυση από το παρελθόν, όταν διενεργείται μια νέα ανασκαφή. Ερείπια τοίχων, θραύσματα δαπέδων, υπολείμματα σοβάδων βρίσκονται θαμμένα μέσα στη γη και στη λήθη. Κι όσο πιο βαθιά σκάβουμε τόσο πιο πολύ βυθιζόμαστε στο παρελθόν.

Σπίτια όλων των χρόνων και όλων των καιρών εκφράζουν αλλά και συμβολίζουν τη θνητότητα της ανθρώπινης ζωής όπου γης. Αυτές οι σκέψεις περνούν από το μυαλό μου καθώς παρατηρώ το σπίτι που με έκανε να κοντοσταθώ και προς στιγμή να διακόψω τον βηματισμό μου. Σκέψεις που έρχονται και φεύγουν, καθώς συνεχίζω να περπατώ μέσα στην πολύβουη καθημερινότητα της πόλης.

* Αρχιτέκτων - ομότιμος καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ