«Βαρύ πυροβολικό» είναι ο χαρακτηρισμός για τον πολιτισμό, που συμβάλλει στην οικονομία, την ανάπτυξη του τουρισμού, φέρνει σημαντικές αλλαγές στην κοινωνία, αναζωογονεί την περιφέρεια, φτιάχνει καλύτερες και πιο βιώσιμες πόλεις, έχει θεραπευτικές πτυχές, αποτελεί εργαλείο δημόσιας διπλωματίας. «Μια σημαντική και καλά σχεδιασμένη επένδυση στον πολιτισμό, από κράτος και ιδιώτες, παρουσιάζει πολύ ευρύτερα οφέλη», αναφέρει η νέα έρευνα της διαΝΕΟσις με τίτλο «Ο πολιτισμός στην Ελλάδα. Πώς μπορεί ο πολιτιστικός τομέας να γίνει φορέας βιώσιμης ανάπτυξης και πηγή κοινωνικής αξίας», χωρίς να αψηφά ένα σημαντικό δεδομένο: για το 2023 ο προϋπολογισμός του υπουργείου Πολιτισμού αποτελεί λιγότερο από το 0,06% του συνόλου του κρατικού προϋπολογισμού.
Η νέα μελέτη της διαΝΕΟσις, που ίδρυσε ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος, επιχειρεί μια πλήρη χαρτογράφηση του τομέα του πολιτισμού στην Ελλάδα και φιλοδοξεί να ανοίξει μια σειρά συζητήσεων για τον σύγχρονο ρόλο του πολιτισμού στην κοινωνία και την οικονομία. Συντονιστής του έργου είναι ο σύμβουλος πολιτιστικής στρατηγικής Χρήστος Καρράς και η συγγραφική ομάδα εστιάζει σε οκτώ θεματικές περιοχές (από τις πηγές χρηματοδότησης μέχρι τη φορολογία, από τις περιφερειακές ανισότητες μέχρι τα εργασιακά, την ψηφιοποίηση αλλά και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, την προσβασιμότητα και την πολιτιστική διπλωματία) και καταλήγει σε συγκεκριμένες παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση για πολιτιστικές πολιτικές με στοχευμένες, αναπτυξιακές δράσεις.
Μάλλον εύφορο είναι το έδαφος για την ανάπτυξη των πολιτιστικών και δημιουργικών βιομηχανιών στην Ελλάδα, όπως διαπιστώνει η μελέτη. «Βρίσκεται σε μια ευνοϊκή γεωγραφική θέση μεταξύ περιοχών με ενδιαφέρουσα πολιτιστική παραγωγή, των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής, αλλά έχει επιπλέον τη δυνατότητα να αξιοποιεί τους ευρωπαϊκούς αναπτυξιακούς πόρους. Διαθέτει ένα ισχυρό brand πολιτιστικής κληρονομιάς που προσελκύει πολλούς επισκέπτες κάθε χρόνο και ενισχύει τον τουρισμό.
»Μπορεί να υποδεχθεί ξένους σύγχρονους καλλιτέχνες σε καλές συνθήκες και με ασφάλεια, ενώ και η διασπορά της συχνά συμβάλλει στη σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή. Ταυτόχρονα, πολλές μικρές ζωντανές ομάδες στους πολιτιστικούς και δημιουργικούς τομείς αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, οι εργαζόμενοι έχουν υψηλό επίπεδο μόρφωσης και γλωσσομάθειας, η κοινωνία συχνά έχει στενές σχέσεις με τα πολιτιστικά προϊόντα, ενώ και τα ίδια τα προϊόντα, ανάλογα με τη φύση τους, μπορούν να διατεθούν στην αγορά ή να προωθηθούν με νέους, ψηφιακούς τρόπους», συνοψίζει ο Ηλίας Νικολαΐδης, διευθυντής Περιεχομένου της διαΝΕΟσις.
Ωστόσο, κοιτάζοντας πιο προσεκτικά τους αριθμούς, πολλές από αυτές τις ευκαιρίες μοιάζουν ανεκμετάλλευτες. Αφ’ ενός, είναι το εμπορικό ισοζύγιο: εισάγουμε περισσότερα πολιτιστικά προϊόντα (αξίας 181 εκατ. ευρώ) από όσα εξάγουμε (110 εκατ. ευρώ). Επιπλέον, ενώ ο πολιτιστικός τομέας απασχολεί περίπου το 3% των εργαζομένων στη χώρα, παράγει μόνο το 1,4% της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας. Στη χώρα μας οι εργαζόμενοι στους κλάδους του πολιτισμού είναι οργανωμένοι σε κατακερματισμένες μικρές επιχειρήσεις, με 2,3 εργαζομένους κατά μέσο όρο η καθεμία - δεν είναι μεν πολύ μακριά από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (2,7), όμως σε άλλες χώρες, όπως η Γερμανία, ο αριθμός αυτός είναι υπερδιπλάσιος (6,4). Οι κρατικές δαπάνες για πολιτιστικές υπηρεσίες ανά κάτοικο είναι οι χαμηλότερες στην Ευρώπη - περίπου στο ένα πέμπτο του ευρωπαϊκού μέσου όρου.
«Τα χρηματοδοτικά εργαλεία που απευθύνονται συγκεκριμένα στον τομέα του πολιτισμού είναι εξαιρετικά περιορισμένα», διαπιστώνει η έρευνα. Το βασικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα το οποίο αφορά μόνο τον πολιτισμό είναι το Creative Europe (2,4 δισ. ευρώ συνολικά για την περίοδο 2021-27). Ομως «από το 2021 εισρέουν στη χώρα οι πόροι του Ταμείου Ανάκαμψης, το οποίο στον τέταρτο πυλώνα του (ιδιωτικές επενδύσεις) διαθέτει έναν αφιερωμένο κωδικό στον «πολιτισμό ως κινητήριο μοχλό ανάπτυξης». Μάλιστα, στο ελληνικό σχέδιο, οι επενδύσεις στον πολιτισμό φαίνεται να “πιάνουν” τον στόχο που είχε θέσει το Cultural Deal EU για 2% των εθνικών σχεδίων για τον πολιτισμό. Ωστόσο, στην περίπτωση της Ελλάδας, περίπου τα μισά από τα 411 εκατ. ευρώ χρηματοδότησης πολιτιστικών δράσεων αφορούν την πολιτιστική κληρονομιά σε σχέση με τον τουρισμό και ειδικότερα τον “υλικό πολιτισμό”, ενώ απουσιάζουν υπο-κλάδοι όπως το βιβλίο ή το design».
Ξετυλίγοντας το κουβάρι της φορολογίας, οι ερευνητές προτείνουν μεταξύ άλλων την κατάργηση του φόρου κληρονομιάς/δωρεάς (στο 0,5%) στις δωρεές υπέρ κοινωφελών ιδρυμάτων, τον διαχωρισμό των δράσεων Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης που αφορούν τον πολιτισμό από τις υπόλοιπες -προκειμένου να δοθούν τα κατάλληλα φορολογικά κίνητρα-, αλλά και την ενεργοποίηση του «ξεχασμένου» Ν.3525 του 2007 για τις πολιτιστικές χορηγίες και την απλοποίηση των σχετικών διαδικασιών. Προτείνεται επίσης η θέσπιση ενός πλαισίου και κινήτρων για επιχειρηματίες ή επενδυτές που θα ήθελαν να πειραματιστούν με επενδύσεις στις δημιουργικές βιομηχανίες, στα πρότυπα των angel investors της τεχνολογίας.
Τα εργασιακά του πολιτισμού
Σύμφωνα με τα επίσημα στατιστικά, οι πολιτιστικοί και δημιουργικοί τομείς στην Ελλάδα απασχολούν περίπου 144.700 εργαζομένους (το 2022), περίπου 2,9% του συνόλου των εργαζομένων στη χώρα. Είναι ένας αριθμός που μειώθηκε αισθητά στα χρόνια της πανδημίας, λόγω των lockdown. Από τη σκοπιά του φύλου, οι άνδρες και οι γυναίκες είναι μάλλον μοιρασμένοι, ωστόσο οι άνδρες είναι πιο συχνά αυτοαπασχολούμενοι από τις γυναίκες.
«Οι εργαζόμενοι στις δημιουργικές βιομηχανίες οργανώνουν τη δουλειά τους με ρευστό τρόπο γύρω από έργα και ακολουθούν μη γραμμικές καριέρες οι οποίες συχνά διακόπτονται από θέσεις εργασίας μικρής διάρκειας. Επίσης, πολλές φορές εργάζονται χωρίς κάποια νομική συμφωνία ή απασχολούνται ταυτόχρονα από πολλούς εργοδότες. Ακόμα, συνηθίζεται η ετεροαπασχόληση, ενώ και τα διαθέσιμα χρηματοδοτικά εργαλεία αλλάζουν συχνά».
Επιπλέον, κατά κανόνα βιώνουν μεγαλύτερη επισφάλεια συγκριτικά με άλλους κλάδους, ενώ λόγω του έντονου ανταγωνισμού και της ρευστότητας της δουλειάς τους πρέπει συνεχώς να ανανεώνουν ή να επικαιροποιούν τις δεξιότητές τους. Η έρευνα της διαΝΕΟσις προτείνει μια σειρά από δράσεις που θα βοηθούσαν στην ανάπτυξη καλύτερων δεξιοτήτων: εκπαιδευτικά σεμινάρια, κινητικότητα εργαζομένων μεταξύ πολιτιστικών οργανισμών, προγράμματα ανάπτυξης δεξιοτήτων για ερασιτεχνικές ομάδες κ.ά.
Το ξέσπασμα της πανδημίας και τα συνεχόμενα lockdown των προηγούμενων χρόνων έφεραν στην επιφάνεια τις εργασιακές συνθήκες των εργαζομένων στον πολιτισμό. «Η ανάγκη να παρασχεθεί στήριξη στους εργαζομένους του πολιτισμού που οι δουλειές τους ακυρώνονταν μαζικά λόγω των μέτρων περιορισμού της κίνησης οδήγησε στη δημιουργία ενός μητρώου καλλιτεχνών. Οδήγησε επίσης στη δρομολόγηση μιας φιλόδοξης μεταρρύθμισης, μέσα από την οποία θα καταγραφούν οι ασφαλιστικές και εργασιακές τους ανάγκες καθώς και το θεσμικό πλαίσιο και οι δυσλειτουργίες του, με σκοπό τη βελτίωση. Η μεταρρύθμιση αυτή έχει ενταχθεί στο Ταμείο Ανάκαμψης, με προϋπολογισμό κοντά στα 800.000 ευρώ», αναφέρει η μελέτη.
Ασφαλώς τα προβλήματα των εργαζομένων στον πολιτισμό στην Ελλάδα δεν άρχισαν με την πανδημία, απλώς έγιναν περισσότερο γνωστά τότε με δράσεις όπως το Support Art Workers. Σε έρευνα του 2018, 6 στους 10 εικαστικούς δήλωναν ότι είναι ανασφάλιστοι, 9 στους 10 δήλωναν ότι αντιμετωπίζουν προβλήματα στην πληρωμή πάγιων λογαριασμών και 6 στους 10 ότι το ατομικό μηνιαίο εισόδημά τους δεν ξεπερνάει τα 800 ευρώ. «Η χαμηλόμισθη εργασία, η απομόνωση, οι ανισορροπίες μεταξύ προσωπικής ζωής και δουλειάς καθώς και τα αρνητικά στερεότυπα έχουν εντοπιστεί και σε άλλες μελέτες. Ωστόσο, και πάλι χρειάζεται μια πολύ καλύτερη εικόνα με πολύ περισσότερα δεδομένα ώστε να σχεδιαστούν οι κατάλληλες πολιτικές».
Η έρευνα επισημαίνει ακόμα τις πολύ μεγάλες ανισότητες μεταξύ Αθήνας και περιφέρειας στους πολιτιστικούς και δημιουργικούς τομείς δίνοντας έμφαση στο placemaking: «Είναι η ενεργοποίηση του δημόσιου χώρου με τη συμμετοχή των πολιτών, το οποίο αναζωογονεί δομές και τοπία δρόμων, βελτιώνει τη βιωσιμότητα των τοπικών επιχειρήσεων και τη δημόσια ασφάλεια και φέρνει κοντά διαφορετικούς ανθρώπους».
Σημαντικός χώρος δίνεται σε προβληματισμούς γύρω από τη χρήση των νέων τεχνολογιών, αλλά και στο πώς μπορεί να ρυθμιστεί η ψηφιακή παραγωγή και διάδοση πολιτιστικών αγαθών, καθώς και η διανοητική ιδιοκτησία τους. Μεταξύ των προτάσεων είναι η εφαρμογή του νόμου για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς μέσα από συμφωνίες με τις μεγάλες πλατφόρμες, η δημιουργία προγράμματος ψηφιοποίησης των πολιτιστικών αντικειμένων της χώρας, η συνεργασία με την Κοινωνία των Πολιτών, τα Πανεπιστήμια και τα ερευνητικά κέντρα, η κωδικοποίηση της νομοθεσίας για τη διαχείριση των ψηφιακών πλευρών του πολιτισμού.
Η όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πρόσβαση όλων των ομάδων του πληθυσμού σε πολιτιστικά αγαθά απασχολεί επίσης τους συγγραφείς της έρευνας, οι οποίοι παραθέτουν στρεβλώσεις του κλάδου (π.χ. τα στερεότυπα φύλου και κοινωνικής τάξης που συνοδεύουν πολλές πολιτιστικές δραστηριότητες), ενώ αφιερώνουν χώρο σε καλά παραδείγματα. Ενα από αυτά είναι η οργάνωση Liminal, η οποία προωθεί την ισότιμη συμμετοχή υποστηρίζοντας παραγωγές με πρόσβαση σε Ατομα με Αναπηρία (ακουστικές περιγραφές, υποτιτλισμός, διερμηνεία στη νοηματική κ.λπ.). Στο ίδιο πλαίσιο σχολιάζεται και η συνταγογράφηση πολιτιστικών αγαθών: προτείνεται μεταξύ άλλων η ενθάρρυνση των συνεργασιών μεταξύ πολιτιστικών και μη φορέων (π.χ. μεταξύ μουσείων και νοσοκομείων), η υποστήριξη οργανώσεων με αντικείμενο την προσβασιμότητα της τέχνης αλλά και την ευαισθητοποίηση του κοινού.
Κλιματική κρίση και πολιτιστική διπλωματία είναι ακόμα δύο κεφάλαια της μεγάλης έρευνας που περιλαμβάνει και συνεντεύξεις με 13 «ανθρώπους του πολιτισμού» -διευθυντές μουσείων, φεστιβάλ, πανεπιστημιακών σχολών κ.ά.- σχετικά με την πολιτιστική πολιτική στην Ελλάδα.
● Η μελέτη «Ο πολιτισμός στην Ελλάδα» θα κυκλοφορήσει σε τόμο 350 σελίδων. Συγγραφική ομάδα: Γεράσιμος Γιαννόπουλος-δικηγόρος, φορολογικός σύμβουλος, Χρήστος Καρράς-σύμβουλος πολιτιστικής στρατηγικής, υπεύθυνος έργου, Ολγα Κολοκυθά-ερευνήτρια πολιτιστικής πολιτικής και διαχείρισης, ακαδημαϊκή διευθύντρια μεταπτυχιακών προγραμμάτων, Κέντρο Εφαρμοσμένης Μουσικής Ερευνας Universität für Weiterbildung Krems (Αυστρία), Ευάγγελος Κυριακίδης-διευθυντής, The Heritage Management Organisation, Αντιγόνη Παπαγεωργίου-μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Δημήτρης Τρίκας-δημοσιογράφος, μουσειολόγος, Πρόδρομος Τσιαβός-διευθυντής ψηφιακής ανάπτυξης και καινοτομίας, Ιδρυμα Ωνάση, διευθυντής Ινστιτούτου Διανοητικής Ιδιοκτησίας και Καινοτομίας EPLO, Σοφία Χανδακά-επιμελήτρια, Μουσείο Μπενάκη, σύμβουλος μουσείων και πολιτιστικής ανάπτυξης.
♦ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ: Η έρευνα θα παρουσιαστεί σε σπονδυλωτή εκδήλωση «Πολιτισμός: το μεγάλο ανταγωνιστικό μας πλεονέκτημα» που οργανώνει η διαΝΕΟσις μαζί με τον Σύλλογο Οι Φίλοι της Μουσικής, την Τετάρτη 18 Οκτωβρίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (16.00-21.00). Είσοδος ελεύθερη με δελτία προτεραιότητας από το https://www.megaron.gr/event/politismos-to-megalo-antagonistiko-mas-pleonektima/
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας