Παραμονή Χριστουγέννων σήμερα, και από το πρωί βλέπεις στους δρόμους παιδιά που λένε τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα, οπότε ταιριάζει να αφιερώσουμε το σημερινό άρθρο όχι βέβαια στην ιστορία του εθίμου (έχουν γράψει τόσοι και τόσοι γι’ αυτό) αλλά στη λέξη, τη λέξη «κάλαντα».
Στην αρχή της ετυμολογικής αλυσίδας βρίσκουμε τις ρωμαϊκές νουμηνίες ή νεομηνίες, την πρώτη μέρα κάθε μήνα δηλαδή, που τις έλεγαν calendae (και kalendae), καλένδες. Για την προέλευση της λατινικής λέξης, έχει γραφτεί ότι προέρχεται από τη λατινική φράση calo luna novella, δηλαδή «ανακηρύσσω τη νέα σελήνη», με την οποία ο αρχιερέας του Καπιτωλίου ανάγγελλε τη νεομηνία. Το ρήμα calare είναι ομόρριζο με το ελληνικό «καλώ».
Στα ελληνικά, η λέξη calendae πέρασε ως δάνειο, σχεδόν πάντα στον πληθυντικό: καλένδαι και (πιο συχνά) καλάνδαι. Από εκεί και τα κάλανδα, που αρχικά ήταν η πρώτη μέρα του μήνα, γρήγορα όμως έφτασε να σημαίνει την Πρωτοχρονιά. Σε μεσαιωνικό αστρολογικό βιβλίο βρίσκω προβλέψεις για κάθε χρόνο ανάλογα με το τι μέρα πέφτει η Πρωτοχρονιά. Για να επωφεληθούμε από την παραδομένη γνώση, φέτος που η Πρωτοχρονιά πέφτει Τετάρτη θα συμβούν τα εξής:
Ἡμέρα τετάρτη ἐὰν γένωνται κάλανδα, ἔσται χειμὼν μέγας καὶ ὑετώδης, ἔαρ ὑγρόν, θέρος καλὸν καὶ ἀνεμῶδες, ἀλλὰ ξηρόν· σίτου εὐφορία, μετόπωρον ὑγρόν, τρυγητὸς δαψιλὴς πανταχοῦ, ὀπώρα πολύ, πανταχοῦ πραγμάτων αὔξησις, ἀνδρῶν καὶ τετραπόδων ἀπώλεια, μέλι πολὺ καὶ ἐλαῖαι εὐφορήσουσιν.
Τη σημασία Κάλαντα = Πρωτοχρονιά τη διασώζει και το μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά, αλλά σήμερα βέβαια κάλαντα λέγονται τα ευχετήρια τραγούδια που τραγουδούν τα παιδιά στα σπίτια και στα μαγαζιά την περίοδο των Χριστουγέννων.
Από την ίδια ρίζα έχουμε το καλεντάρι, όπως λέμε κάποτε το ημερολόγιο, όμως επιβιώνουν στη γλώσσα μας και οι λόγιες «καλένδες», στην παροιμιακή φράση «παραπέμπω στις (ελληνικές) καλένδες» που τη χρησιμοποιούμε για να δηλώσουμε μιαν ανύπαρκτη ημερομηνία. Η φράση «στις ελληνικές καλένδες» είναι μεταφορά της λατινικής ad calendas graecas, που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι για τους μπαταχτσήδες χρεοφειλέτες.
Για τον Ρωμαίο της εποχής, η υπόσχεση «θα σε πληρώσω στις καλένδες» (ad calendas) ήταν εντελώς κυριολεκτική, ισοδύναμη με τη δική μας «θα σε πληρώσω την πρώτη του μηνός», ενώ η έκφραση «στις ελληνικές καλένδες» έδινε την αίσθηση του γκροτέσκου, ισοδύναμη με τις δικές μας «θα σε πληρώσω του Αγίου Ποτέ» ή «τον μήνα που δεν έχει Σάββατο», αφού ελληνικές καλένδες δεν υπήρχαν.
Μερικοί επιμένουν ότι είναι λάθος να λέμε σήμερα «παραπέμπω στις καλένδες» σκέτο, ότι πρέπει να λέμε «παραπέμπω στις ελληνικές καλένδες»· προσωπικά δεν συμφωνώ, διότι σήμερα, στο δικό μας ημερολόγιο, δεν έχουμε καθόλου καλένδες, είτε ρωμαϊκές είτε ελληνικές.
Αν όμως σήμερα σας χτυπήσουν την πόρτα παιδιά που λένε τα κάλαντα, μην τα πληρώσετε «στις καλένδες» -δώστε τους αμέσως το φιλοδώρημα, τον μπουναμά, την καλλιστρίνα, το ρεγάλο, το δώρο!
Καλά Χριστούγεννα!
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας