Αντί σχολεία, φυλακές

«Οποτε χτίζεται ένα σχολείο, γκρεμίζεται μια φυλακή». Πριν από μερικές δεκαετίες η φράση αυτή ακουγόταν συχνά. Σήμερα; Η εποχή μας κλείνει σχολεία. Τα συγχωνεύει ή τα οδηγεί (ιδίως τα ΑΕΙ/ΤΕΙ) σε μαρασμό εξαιτίας της υποχρηματοδότησης. Παρακολουθεί από την άλλη πλευρά σαν ψυχρός θεατής τις φυλακές να υπερπληρώνονται. Οχι, δεν χτίζονται, παρά μόνον αραιά και πού, νέες φυλακές. Ωστόσο, δεν πρόκειται καθόλου για «καλό νέο». Το στρίμωγμα κρατουμένων στις φυλακές φτάνει σε επίπεδα κακομεταχείρισης και έχει ως συνέπεια ονειδιστικές καταδίκες της χώρας μας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Παράλληλα, κρατούμενοι συνωστίζονται στους «προθαλάμους» των φυλακών (σε κρατητήρια, τμήματα μεταγωγών, κέντρα κράτησης μεταναστών κ.λπ.) με συνθήκες ακόμη χειρότερες. Αντί για χώρους στοιχειώδους καλλιέργειας και σωφρονισμού, προσφέρουμε αποθήκες σωμάτων και ψυχών.

Οπως είναι φανερό, ο προβληματισμός έχει ως επίκαιρη αφορμή την απεργία πείνας (άλλο τεράστιο θέμα αυτό) που επιχείρησαν δύο κρατούμενοι στις ελληνικές φυλακές, διεκδικώντας τη δυνατότητά τους ταυτόχρονα να σπουδάζουν. Σταθερά εντωμεταξύ, αν και λιγότερο ηχηρά, συνεχίζουν να προβάλλονται οι αντιρήσεις για τη θέσπιση των Σωφρονιστικών Καταστημάτων τρίτου τύπου, με τα ιδιαίτερα δυσμενή χαρακτηριστικά τους.

Ας αρχίσουμε θυμίζοντας τα βασικά. «Κατά την εκτέλεση της ποινής δεν περιορίζεται κανένα άλλο ατομικό δικαίωμα των κρατουμένων εκτός από το δικαίωμα στην προσωπική ελευθερία», ορίζει ο Σωφρονιστικός Κώδικας. Η ποινή είναι τιμωρία, πλήττει την ελευθερία, και ήδη η στέρηση αυτή αποτελεί βαριά και επώδυνη προσβολή. Η ανάπτυξη της προσωπικότητας και η εκπαίδευση θα έπρεπε επομένως μόνο κατ’ εξαίρεση να περιορίζονται, όπου αυτό είναι αναπόφευκτο και οπωσδήποτε σε ακραίες περιστάσεις κινδύνου (πειθαρχικά, έκτακτα μέτρα τάξης και ασφάλειας).

Τι συμβαίνει όμως τώρα; Ενα νέο γενικό μέτρο έφτασε, που αφορά πλείστους κρατούμενους στις ελληνικές φυλακές. Οι νέοι όροι κράτησης στα σωφρονιστικά καταστήματα, με προϋ­ποθέσεις που καλύπτουν ώς και την πλειονότητα του σωφρονιστικού πληθυσμού, επιβάλλουν περιορισμούς επικοινωνίας, αδειών, δραστηριοτήτων, οι οποίοι μπορεί να διαρκέσουν για χρόνια. Η νέου τύπου κράτηση είναι πολλαπλά βαρύτερη από την κοινή και επιλέγεται χωρίς ιδιαίτερη δικαστική κρίση. Ετσι όμως ήδη παραβιάζεται η συνταγματικά κατοχυρωμένη επιταγή αναλογίας μεταξύ ευθύνης και κύρωσης. Το δικαστήριο είχε κρίνει ότι το βάρος της ενοχής του καταδίκου δικαιολογεί (δικαιοσύνη) έναν άλφα χρόνο κράτησης μέσα σε δεδομένες συνθήκες. Αν οι συνθήκες αυτές εκ των υστέρων επιβαρυνθούν σημαντικά, η προσδιορισμένη αναλογία χάνεται. Θα μπορούσε να διασωθεί μόνο αν ο χρόνος κράτησης θα μειωνόταν, λόγω της βίωσης βαρύτερων κακουχιών μέσα σε συντομότερο χρονικό διάστημα. Σαν παραδοξολογία θα ακουγόταν μια σχετική πρόταση στα περήφανα αυτιά των συστημικών αρμοδίων.

Εκτός από θέμα δικαιοσύνης όμως η στέρηση δυνατοτήτων εκπαίδευσης και αδειών θέτει επίσης ζήτημα επανένταξης, ακυρώνοντας τις προσδοκίες των κρατουμένων για διαφύλαξη της προσωπικότητάς τους ικανής να δημιουργεί κοινωνικές σχέσεις και να επιζεί στο ανοικτό περιβάλλον. Εθνικό αλλά και διεθνές το φαινόμενο. Ενας νέος κόσμος ανισότητας, ανεργίας και αποκλεισμού εγκαταλείπει σταδιακά την ιδέα κάθε πρόνοιας για τον αποφυλακισμένο. «Εδώ δα δεν βρίσκει δουλειά ο φιλήσυχος, θα προσλαμβάνονται αποφυλακισμένοι;»

Πού όμως οδηγεί η συγκεκριμένη πολιτική; Οσοι εισάγονται στη φυλακή θα κρατούνται άραγε εκεί για πάντα, θλιβεροί ισοβίτες, πεθαίνοντας πρόωρα από αρρώστιες ή αυτοκτονώντας; Ούτε η δικαιοσύνη, ούτε ο ανθρωπισμός, ούτε καν η χωρητικότητα των φυλακών επιτρέπουν εξάπλωση των ισοβίων. Οι κρατούμενοι κάποτε, έστω έπειτα από πολύ καιρό, θα βγουν από τα τείχη. Τότε πια η ακύρωση της προσωπικότητάς τους, η απαιδευσία και ως προϊόντα τους η εξαγρίωση και η αδυναμία τους για κοινωνικές σχέσεις, θα τους αφήσουν έρμαιους στις συμμορίες. Λογικό, αφού μόνο αυτές θα τους προσφέρουν μεροκάματο. Η προσφυγή τους στην παραοικονομία και στην εγκληματικότητα θα καταντήσει ορθολογική διαχείριση όρων επιβίωσης. Αυτό θα αποτελεί νίλα της οργανωμένης κοινωνίας.

Ο Μ. Φουκό από χρόνια έγραφε ότι η υποτροπή των αποφυλακισμένων στο έγκλημα αποτελεί την εκδίκησή τους για τη βαρβαρότητα των συνθηκών κράτησης. Σωστά. Οποιος απαγορεύει την -έστω περιορισμένη– παιδεία εξαχρειώνει τις συνθήκες κράτησης και αποκλείει την ανάπτυξη της προσωπικότητας, προγραμματίζει με ακρίβεια την αύξηση εγκληματικότητας που δευτερογενώς θα προκύψει. Ο σκληρός, ο άτεγκτος τιμητής, υπερβαίνοντας στις κυρώσεις το μέτρο της αναλογίας και του ανθρωπισμού, γίνεται ένας εχθρός της ειρηνικής κοινωνίας, ένοχος άνευ αμφιβολιών και ελαφρυντικών για την ανύψωση των στατιστικών της βίας την επαύριο των αποφυλακίσεων.

* Καθηγητής Νομικής ΑΠΘ