Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς εξελέγη πρόσφατα μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, γεγονός που δικαίως ικανοποίησε όχι μόνον τους ομοτέχνους του κοινωνιολόγους, αλλά τολμώ να πω την ευρύτερη κοινότητα των κοινωνικών και πολιτικών επιστημόνων, αφού η συγκεκριμένη τιμή αντανακλά τη σημασία που αποδίδει το Ανώτατο Πνευματικό Ιδρυμα της χώρας μας στις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες, οι οποίες, από κοινού με τις ανθρωπιστικές, δυστυχώς υποτιμώνται τα τελευταία χρόνια και υποβαθμίζεται συνεχώς η αξία τους σε χώρες με προηγμένα, μάλιστα, εκπαιδευτικά συστήματα. Πρόκειται για ένα παράδοξο, πλην όμως πολιτικά εξηγήσιμο φαινόμενο. Για να αντιταχθεί σε αυτή την τάση, η Αμερικανίδα φιλόσοφος Martha C. Nussbaum συνέγραψε και εξέδωσε, το 2010, βιβλίο υπό τον τίτλο Not for profit: Why democracy needs the humanities (ελληνική μετάφραση: Οχι για το κέρδος: οι ανθρωπιστικές σπουδές προάγουν τη δημοκρατία, Εκδόσεις Κριτική, 2013).
Αξίζει, επιπροσθέτως, να τονιστεί ότι η εκλογή του Τσουκαλά ήρθε να προστεθεί σε μια σειρά λίαν αξιοπρόσεκτων πρόσφατων επιλογών της Ακαδημίας Αθηνών, αφού αυτή πέτυχε να εκλέξει ως μέλη της ιδιαιτέρως διακεκριμένους Ελληνες της διασποράς που διακονούν τις θετικές και τεχνολογικές επιστήμες, όπως, μεταξύ άλλων, τον μηχανικό Αρη Ροζάκη, τον γενετιστή Στυλιανό Αντωναράκη και τον ειδικό στη θεωρητική πληροφορική Χρήστο Παπαδημητρίου.
Δεν είναι παράτολμο να υποστηρίξει κανείς ότι ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς μαζί με τον Νίκο Μουζέλη αποτελούν μάλλον τους δύο κορυφαίους σύγχρονους Ελληνες κοινωνιολόγους και, πάντως, σίγουρα της γενιάς τους. Είναι, μάλιστα, κρίμα που ο Μουζέλης δεν εξελέγη σε παλαιότερη ανάλογη διαδικασία μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ θα την κοσμούσε όχι μόνο με την επιστημοσύνη του αλλά και με το εξαιρετικό ανθρώπινο ήθος του. Ατυχώς, ούτε το πλούσιο έργο του στην κοινωνιολογική θεωρία -έτσι μεταφράζω τη sociological theory, σε αντίστιξη με την ευρύτερη έννοια της social theory, δηλαδή της κοινωνικής θεωρίας, διάκριση που έχει καθιερωθεί στην αγγλόφωνη ορολογία- έχει συζητηθεί επαρκώς στην υφιστάμενη ελληνική βιβλιογραφία (αντιθέτως με ό,τι συνέβη με τα κείμενά του για τον εκσυγχρονισμό).
Αναφέρομαι στην τετραλογία του, που αποτελείται, κατά χρονολογική σειρά εκδόσεώς τους στα ελληνικά (από το Θεμέλιο), από τα ακόλουθα βιβλία: Μεταμαρξιστικές προσεγγίσεις: για μια νέα πολιτική οικονομία και κοινωνιολογία, Επιστροφή στην κοινωνιολογική θεωρία: η έννοια της ιεραρχίας και το πέρασμα από τη μικρο- στη μακρο-κοινωνιολογία, Η κρίση της κοινωνιολογικής θεωρίας: τι πήγε λάθος; και Γέφυρες: μεταξύ νεωτερικής και μετανεωτερικής κοινωνικής θεωρίας. Στα τρία τελευταία από αυτά, ο Μουζέλης, μεταξύ άλλων θεμάτων, παρουσιάζει την πρόοδο που, σταδιακά, έχει πραγματοποιήσει στη μελέτη της σχέσης δρώντος (agent) και δομής (structure). Πρόκειται για ένα από τα βασικά μεθοδολογικά ζητήματα στην έρευνα στην πολιτική επιστήμη, επομένως αφορά και τον κλάδο των Διεθνών Σχέσεων. Πόσω μάλλον όταν ο κονστρουκτιβιστής θεωρητικός των Διεθνών Σχέσεων, Alexander Wendt, στο πολυσυζητημένο έργο του Social Theory of International Politics, χρησιμοποιεί τη θεωρία της δομοποίησης (structuration theory) του Antony Giddens ως βάση για να οικοδομήσει μια κοινωνική θεωρία των διεθνών σχέσεων. Συνεπώς, η προαναφερθείσα παράλειψη ενδεχόμενης αξιοποίησης του θεωρητικών επεξεργασιών του Μουζέλη για τη μελέτη της σχέσης δρώντος και δομής βαρύνει και την κοινότητα των διεθνολόγων που ασχολούνται με τη Θεωρία Διεθνών Σχέσεων, άρα και τον γράφοντα.
Ξαναγυρνώντας στον Τσουκαλά, δεν μπορώ πάρα να συμφωνήσω με τους Δημήτρη Παπανικολόπουλο και Μιχάλη Νικολακάκη, οι οποίοι στο εξαιρετικό άρθρο τους, με τίτλο «Ο τελευταίος των λογίων στην Ακαδημία», στην εφημερίδα «Η Εποχή» (6.4.2025), καταλήγουν ως εξής: «Ο Κ. Τσουκαλάς είναι ίσως ο τελευταίος των λογίων, ίσως ο πρώτος μεγάλος πανεπιστημιακός μιας παράδοσης λογιοσύνης και ευρυμάθειας που καλλιεργήθηκε πριν και μετά τη Μεταπολίτευση και συνέβαλε όσο λίγοι στην ανάπτυξη των κοινωνικών επιστημών στη χώρα μας. Ως τέτοιος αποτελεί και έναν εκπρόσωπο μιας μορφής της καθολικής κοινωνικής σκέψης που σήμερα τείνει να εκλείψει». Ας μου επιτραπεί να υπογραμμίσω τη σημασία της τελευταίας επισήμανσης, αφού ο Τσουκαλάς στο σύνολο του έργου του -που, σύμφωνα με τους δύο προαναφερθέντες συγγραφείς, περιλαμβάνει τόσο την πρώτη, «κοινωνιολογική» και περισσότερο ερευνητική, όσο και την ύστερη, «φιλοσοφική» και πιο θεωρητική, φάση- επιχειρεί να υπερβεί τα περιχαρακωμένα και αυστηρά όρια των επιμέρους επιστημονικών πειθαρχιών. Και τούτο διότι θεωρεί ότι η αυστηρή επιστημολογική διαφοροποίηση ανάμεσα στην «καθαρή» πολιτική επιστήμη, την κοινωνιολογία, την ψυχολογία, την παραδοσιακή ιστοριογραφία και την αφηρημένη σκέψη θα άφηνε πολλά ερωτήματα αναπάντητα κατά την πραγμάτευση των ζητημάτων με τα οποία καταπιάστηκε.
Είναι, τέλος, αξιοσημείωτο ότι, ως προς τη μεθοδολογία κατά τη μελέτη των ιστορικο-κοινωνικών φαινομένων, με τον Τσουκαλά εμφανίζεται να συμφωνεί ένας άλλος σπουδαίος Ελληνας στοχαστής, ο Παναγιώτης Κονδύλης, όταν υποστηρίζει τα εξής: «[…]: όποιος αντιλαμβάνεται τις θεωρίες ως μορφές συμπεριφοράς δικαιούται πολύ λιγότερο από άλλους να λησμονεί τον τεχνητό-πλασματικό χαρακτήρα των εννοιών και των νοητικών κατασκευών. Ως άνθρωπος ωστόσο, δηλαδή ως πεπερασμένος νους, δεν μπορεί να τον ξεπεράσει ολότελα, το ίδιο όπως δεν μπορεί να πηδήξει πάνω από τον ίσκιο του. Το μόνο που βοηθεί εδώ είναι η πάντοτε άγρυπνη συνείδηση της πλασματικότητας, η αυστηρή διάκριση και η κατά το δυνατόν εναργής αντιδιαστολή του επιπέδου της ανάλυσης από το επίπεδο των πραγματικών διαδικασιών. Φυσικά, γι’ αυτά τα πράγματα δεν υπάρχουν συνταγές και μεθοδολογικές οδηγίες, που θα μπορούσαν να εφαρμοστούν και να γίνουν κτήμα ανεξάρτητα από την ατομική ποιότητα, δηλαδή την παιδεία, την εναισθητική ικανότητα και τον πλούτο των συνειρμών του κάθε ερευνητή. Μέτρο της επιτυχίας παραμένει το αποτέλεσμα. Και το αποτέλεσμα μετριέται με την απάντηση στο ερώτημα: πόσα και πόσο σημαντικά εμπειρικά φαινόμενα, πόση ζωντανή ιστορία κατάφερα να κάμω μ’ αυτόν τον τρόπο πιο κατανοητή» (Π. Κονδύλης, Το αόρατο χρονολόγιο της σκέψης, Εκδόσεις Νεφέλη, 1998, σελ. 12-13).
*Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας και Διεθνών Σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας