Kέντρο στοχασμού και γνώσης ή παραγωγής «ανθρώπινων-μηχανών»;

Πολλά ακούγονται για τα μη κρατικά πανεπιστήμια, που θα ήταν απλώς φαιδρά, για όποιους γνωρίζουν το θέμα, αν δεν ήταν τραγικά για τα όνειρα της σκεπτόμενης Νεολαίας.

Ήρθαν, λέει, παραρτήματα της Σορβόνης και του Γιόρκ στην Ελλάδα! Απλή αναζήτηση ακόμα και στην Τεχνητή Νοημοσύνη (βλέπε ChatGTP) μας πληροφορεί ότι αυτό που ήρθε δεν είναι η Σορβόνη που γνωρίζουμε, και ότι τα δύο αυτά παραρτήματα ήδη εκπροσωπούνται χρόνια τώρα στην Ελλάδα από τα περιβόητα κολλέγιά μας! Οπότε ποια ακριβώς η «κατάκτηση» που προβάλλουν;

Τι θα συμβεί λοιπόν εν συντομία

Κανένα σοβαρό Πανεπιστήμιο του εξωτερικού δεν θα δημιουργήσει παράρτημά του στην Ελλάδα για προπτυχιακές σπουδές σε σοβαρά γνωστικά αντικείμενα. Αυτό θέλει τεράστιες επενδύσεις, π.χ. δεν φτιάχνεις με δήλωση ούτε Ιατρική, ούτε Χημικούς Μηχανικούς ούτε τίποτε. Απλά θα ονομαστούν πανεπιστήμια τα υπάρχοντα κολλέγια.

Παραρτήματα στην Ελλάδα μπορεί να ιδρύσουν απαξιωμένα στη χώρα τους ιδρύματα, που δεν προσελκύουν εκεί σπουδαστές, λόγω χαμηλής ποιότητας, για να επιβιώσουν. Παράδειγμα το University of West London που «περήφανα» μας παρουσίασε ο απελθών (ευτυχώς) υπουργός (άλλωστε λειτουργεί ήδη το αντίστοιχο University of East London σε γνωστό κολλέγιο). Τα πτυχία που θα δίδονται θα είναι άφθονα αλλά φυσικά θα είναι bon pour l’orient (βλέπε π.χ. Wikipedia).

Τα Δημόσια Ελληνικά πανεπιστήμια συνεργάζονται δεκαετίες τώρα με ξένα πανεπιστήμια. Η συνεργασία ενυπάρχει στη φύση του universitas και υπάρχουν πολλές γκραβούρες με αναπαράσταση ακαδημαϊκών του μεσαίωνα που περπατούν με το μπαστούνι τους στην Ευρώπη από το ένα πανεπιστήμιο στο άλλο.

Συνεργάζονται πραγματικά και με ίσους όρους, αν όχι με τα δικά μας Πανεπιστήμια σε πλεονεκτική θέση: παίρνουν όλους τους μέσους και άνω αποφοίτους μας, αλλά επίσης παίρνουν και καθηγητές από εμάς. Τι το νέο λοιπόν; Ενδεικτικά, το 1993 ήδη το ΕΜΠ είχε κοινό μεταπτυχιακό για το Περιβάλλον με πανεπιστήμιο της Σόφιας, λειτουργούσε το TIME ( Top International Managers in Engineering) και σήμερα πολλά πανεπιστήμιά μας συνεργάζονται με διάφορους τρόπους ενεργά με άλλα, διεθνώς.

Φυσικά χρειάζεται προσοχή γιατί η ευρύτερη εμπορευματοποίηση των πάντων εγκυμονεί κινδύνους για το Universitas που να θυμίσω στους «αγοραίους» ότι η Κοινωνία το δημιούργησε για να κρίνει εξ’ αποστάσεως τα τεκταινόμενα σε αυτή και να δημιουργεί τις δυνάμεις αμφισβήτησης και άρα προόδου, και όχι μόνο να παρέχει  πτυχία-προϊόντα επί χρήμασι. Το πόσο αυτό ξεχνιέται όχι μόνο από ανίδεους πολιτικούς, αλλά και από γνώστες «αντι-ακαδημαϊκούς» (δυστυχώς ο νόμος επιτρέπει μέσω του περιορισμού των εκλογέων να εκλέγονται και ακαδημαϊκά ακατάλληλα πρόσωπα στις διοικήσεις μας) ακαδημαϊκούς, δυστυχώς, είναι αυτό που σήμερα τρομάζει για το μέλλον του πανεπιστημίου.

Χρειάζεται προσοχή γιατί στα πλαίσια της δήθεν σύγχρονης καινοτομίας δημιουργούνται επιχειρηματικά γραφεία ξένων ιδιωτικών πανεπιστημίων που εμφανίζονται ως εκπαιδευτικά κέντρα.

Για παράδειγμα, το Columbia Global Centre δεν είναι ερευνητικό, εκπαιδευτικό κέντρο, ως λέγεται, και φυσικά ουδεμία σχέση έχει με πρόθεση του πανεπιστημίου Columbia να ιδρύσει μη κρατικό παράρτημα για προπτυχιακές σπουδές στην Ελλάδα. Είναι απλά ένα Γραφείο Διασύνδεσης του πανεπιστημίου που «επιχειρεί» ανά τον κόσμο, κυρίως σε χώρες του τρίτου κόσμου (Αμάν, Τυνησία, Μουμπάι, Ναϊρόμπι κ.τ.λ.) και ως εξαίρεση Ευρώπη (Παρίσι και Αθήνα), αναζητώντας συνεργασίες και φοιτητές-πελάτες για τα επί πληρωμή μεταπτυχιακά και ίσως προπτυχιακά προγράμματά του. Τέτοια γραφεία διαθέτουν και τα ελληνικά πανεπιστήμια, πχ ΕΜΠ. Αποσκοπούν στη σύνδεση πανεπιστημίου και παραγωγής, και στη συνεργασία μεταξύ πανεπιστημίων, για ανάπτυξη, για παράδειγμα, κοινών μεταπτυχιακών προγραμμάτων. 

Ασφαλώς και μπορεί να είναι χρήσιμα, κατά την άποψή μου. Το να παρευρίσκεται όμως ο πρωθυπουργός της χώρας στα εγκαίνια ενός τέτοιου Γραφείου δείχνει απλά τον παραδοσιακό «επαρχιωτισμό» μας.

Το ως άνω Γραφείο λοιπόν μαζί με το ΕΜΠ διοργάνωσαν πριν μερικές ημέρες στο ΕΜΠ (το οποίο έχει ήδη υπογράψει με το πανεπιστήμιο Columbia Σύμφωνο συνεργασίας) σεμινάριο με το ενδιαφέρον θέμα «From Lab to Market: Fueling Greece’s Innovation».

Μετά το πέρας των παρουσιάσεων, ζήτησα να υποβάλλω ερωτήσεις επί του θέματος, και ενώ είχα υποβάλλει δύο η διευθύνουσα τη συζήτηση δεν μου επέτρεψε να συνεχίσω με τη «δικαιολογία» του χρόνου, λες και 10 λεπτά παραπάνω στα τόσα της εκδήλωσης θα έβλαπταν την εκδήλωση! Να σημειώσω ότι ο καθηγητής του Columbia μου είπε μετά πόσο ενδιαφέρουσες βρήκε τις δύο που πρόλαβα και κρίμα που δεν του ζητήθηκε να τις απαντήσει από τη διευθύνουσα! Άρα είτε η εποχή του στοχασμού/προβληματισμού και διαλόγου έχει τελειώσει, είτε οι άνθρωποι που έχουν βήμα μέσα σε τέτοιους χώρους δεν καταλαβαίνουν τι σημαίνει πανεπιστημιακός διάλογος.

Έτσι λοιπόν τις παραθέτω παρακάτω για να ξεκινήσει ,ελπίζω ,ένας διάλογος για το σοβαρό θέμα τρόπων και κανόνων που πρέπει , κατά την άποψή μου, να διέπουν τη μεταφορά της ερευνητικής καινοτομίας στη παραγωγή.

Η δημιουργία συστημάτων καινοτομίας εντός των πανεπιστημίων έχει πολλά οφέλη, αλλά συνοδεύεται επίσης από σημαντικές προκλήσεις και μειονεκτήματα. Παραθέτω τα βασικά μειονεκτήματα, ως ερωτήματα:

• Ένταση χρήσης των λειτουργικών πανεπιστημιακών πόρων

1.Η δημιουργία ενός συστήματος καινοτομίας απαιτεί σημαντικές επενδύσεις σε υποδομές, χρηματοδότηση και ανθρώπινο κεφάλαιο.
2.Θα δυσκολευτούν ή όχι τα Ελληνικά πανεπιστήμια με την άθλια και προσβλητική προς αυτά κρατική χρηματοδότηση και την ιδιωτική αδιαφορία να εξισορροπήσουν αυτό το κόστος με τις βασικές εκπαιδευτικές και ερευνητικές αποστολές τους ;

• Μετατόπιση της ακαδημαϊκής αποστολής τους

1. Μια ισχυρή εστίαση στην εμπορευματοποίηση και την επιχειρηματικότητα μπορεί να μετατοπίσει τα πανεπιστήμια μακριά από τη βασική έρευνα και την ακαδημαϊκή ακεραιότητα.
2. Υπάρχει ή όχι η πιθανότητα οι Σχολές και οι φοιτητές  να δώσουν προτεραιότητα σε έργα με γνώμονα το κέρδος έναντι της καθαρής ακαδημαϊκής έρευνας ;

• Συγκρούσεις πνευματικής ιδιοκτησίας 

1. Η διαχείριση των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας μεταξύ πανεπιστημίων, ερευνητών και εταίρων της βιομηχανίας μπορεί να είναι περίπλοκη και να οδηγήσει σε διαφορές.
2. Ενδέχεται ή όχι οι Σχολές και οι φοιτητές να αντιμετωπίσουν περιορισμούς στη δημοσίευση έρευνας λόγω προσπαθειών εμπορευματοποίησης και/η βιομηχανικών/εμπορικών απορρήτων ;

• Γραφειοκρατικά και πολιτισμικά εμπόδια

1. Τα πανεπιστήμια έχουν συχνά άκαμπτες διοικητικές δομές που δεν ευθυγραμμίζονται καλά με τον ταχύτατο και ριψοκίνδυνο χαρακτήρα της καινοτομίας.
2. Ενδεχομένως, μπορεί ή όχι οι Σχολές και οι ερευνητές να αντιστέκονται στην εμπορευματοποίηση της ακαδημαϊκής εργασίας λόγω των παραδοσιακών ακαδημαϊκών αξιών ;

• Άνιση πρόσβαση και αποκλειστικότητα

1. Τα συστήματα καινοτομίας μπορούν να ωφελήσουν κυρίως καλά χρηματοδοτούμενα τμήματα ή ελίτ ερευνητές, αφήνοντας πίσω μικρότερα τμήματα ή ιδρύματα.
2. Θα μπορούσαν  η όχι οι εταιρικές σχέσεις με μεγάλες εταιρείες να περιορίσουν τις ευκαιρίες για μικρότερες επιχειρήσεις και ανεξάρτητους επιχειρηματίες ;

• Κίνδυνος εξάρτησης από την αγορά

1. Τα πανεπιστήμια ενδέχεται να εξαρτώνται υπερβολικά από τη χρηματοδότηση της βιομηχανίας, οδηγώντας σε συγκρούσεις συμφερόντων και μειωμένη ακαδημαϊκή ελευθερία. Αλήθεια, υπάρχει γνώση «κατά παραγγελία»; Και ακόμη και τότε, ο χρηματοδότης με ποιο δικαίωμα χρησιμοποιεί όλη την προϋπάρχουσα, ελεύθερη γνώση, για να παράξει τη νέα, την οποία την αντιλαμβάνεται ως ιδιοκτησία;
2. Εάν μειωθεί η εξωτερική χρηματοδότηση, ενδέχεται ή όχι οι πρωτοβουλίες καινοτομίας να καταστούν μη βιώσιμες.

• Πίεση στους καθηγητές και τους φοιτητές

1.Η σχολή μπορεί να πιεστεί να επικεντρωθεί στην εφαρμοσμένη έρευνα με εμπορικό δυναμικό και όχι στην πρωτότυπη βασική έρευνα.
2.Μπορεί ή όχι οι φοιτητές που συμμετέχουν σε νεοσύστατες επιχειρήσεις να δυσκολευτούν να εξισορροπήσουν τις ακαδημαϊκές δεσμεύσεις με τις επιχειρηματικές επιδιώξεις; Με τι εξαρτήσεις από τεχνολογίες η υιοθέτηση των οποίων δεν επιφέρει κέρδος πάρα μόνο στην άλλη άκρη του Ατλαντικού;

• Ηθικές και κοινωνικές ανησυχίες

1.Η καινοτομία με γνώμονα το κέρδος μπορεί να δώσει προτεραιότητα στις εμπορεύσιμες τεχνολογίες έναντι της κοινωνικά επωφελούς έρευνας.
2.Πώς θα μπορούσαν τα πανεπιστήμια  να συνεργαστούν με βιομηχανίες που εγείρουν ηθικές ανησυχίες (π.χ. άμυνα, φαρμακευτικά προϊόντα) χωρίς κατάλληλη εποπτεία ; Έχει ωριμάσει ένα πλαίσιο ελέγχου, ενιαίο στα Ελληνικά πανεπιστήμια ή περιμένουμε πάλι να μας ‘διδάξουν’ ξένα πανεπιστήμια;

• Γεωγραφικοί και οικονομικοί περιορισμοί

1.Όλα τα πανεπιστήμια δεν βρίσκονται σε περιοχές με ισχυρή παρουσία της βιομηχανίας, γεγονός που περιορίζει τις ευκαιρίες συνεργασίας.
2.Ενδέχεται η όχι οι τοπικές οικονομίες να μην υποστηρίζουν συστήματα καινοτομίας, καθιστώντας έτσι δύσκολη την κλιμάκωση των νεοσύστατων επιχειρήσεων ;
3.Επίσης τι έχει γίνει ως προς την ενίσχυση της περιφέρειας, αφού ακριβώς αυτό το μειονέκτημα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ευκαιρία ανάπτυξης της περιφέρειας της χώρας;

• Προκλήσεις μέτρησης και επιτυχίας

1.Ο ορισμός και η μέτρηση της επιτυχίας ενός συστήματος καινοτομίας  είναι δύσκολος, ιδιαίτερα στη Χώρα μας λόγω των γνωστών κοινωνικοπολιτικών συνθηκών αξιολόγησης. 
2.Θα μπορούσαν η όχι τα πανεπιστήμια μας να επικεντρωθούν σε βραχυπρόθεσμα αποτελέσματα (π.χ. διπλώματα ευρεσιτεχνίας, νεοσύστατες επιχειρήσεις) και όχι σε μακροπρόθεσμη συνεισφορά στην εκπαίδευση, έρευνα και την κοινωνία, ως οφείλουν γιατί για αυτό δημιουργήθηκαν ;

Είναι λοιπόν φανερό ότι οι κυβερνώντες των πολλών τελευταίων ετών παραπληροφορούν συνειδητά (ευτυχώς όμως ερασιτεχνικά), το λαό στα θέματα Παιδείας και δουλεύουν για τους εμπόρους της γνώσης, για την παραγωγή αποφοίτων-μηχανών, για εξυπηρέτηση του κέρδους των επιχειρήσεων.

Η αγοραία λογική που προτείνει δήθεν «μεταρρυθμίσεις» μέσω ίδρυσης ιδιωτικών πανεπιστημίων, αποκαλώντας τους σπουδαστές «πελάτες» της εκπαιδευτικής «επιχείρησης», ουσιαστικά καταργεί την αυτοδυναμία, την μόρφωση και την ακαδημαϊκή διαμόρφωση σκεπτόμενων ανθρώπων, των επιστημόνων, των καλλιτεχνών, των νομικών, των δημοσιογράφων, των πανεπιστημιακών και όλων εκείνων που αγωνίστηκαν επί αιώνες ενάντια στα πολιτικά, θρησκευτικά και οικονομικά κατεστημένα για να την αποκτήσουν. Οι διοικήσεις των Πανεπιστημίων μας και όλοι οι πανεπιστημιακοί οφείλουμε να είμαστε πολύ προσεκτικοί στην επιλογή των συνεργασιών μας με τα εμπορικά συμφέροντα, αντί να τα διαφημίζουμε ως επιτυχίες μας. Γιατί έτσι θα πάψουμε να έχουμε σκεπτόμενους πολίτες, κάτι που είναι μεν δύσκολα μετρήσιμος δείκτης σε αντίθεση με το δείκτη συνεργασιών, αλλά αποτελεί τον ουσιαστικότερο παράγοντα της έννοιας του «Universitas».

Αποτελεί υποχρέωση όλων μας να διαφυλάξουμε το κοινωνικό αγαθό της Εκπαίδευσης και να τη θεραπεύσουμε με αυτή της την υπόσταση, αλλιώς κινδυνεύει και η Κοινωνία και η Δημοκρατία.

*Ομότιμος Καθηγητής ΕΜΠ, π. Πρύτανης, γ.γ. Ευρωπαϊκού Συλλόγου Ομότιμων Καθηγητών