Ποιος έφτιαξε την «Γκουέρνικα»;

Τελικά υπάρχουν διαδρομές αυτογνωσίας, πολιτισμού, στάσεις απέναντι στο έργο τέχνης, αλλά και διλήμματα χώρου και χρόνου που δεν είναι εύκολο να απαντηθούν. Με καλύτερη διατύπωση, υπάρχουν πράγματα που δεν έχουν μία και μόνη απάντηση, όπως αυτή του βουλευτή-ταλιμπάν. Χάριν ευκολίας, και για την οικονομία της συζήτησης, ας ξεχωρίσουμε μόνο μερικά από τα πολλά. Σε ποιον αιώνα ζούμε; Ανήκουμε στην Ανατολή ή στη Δύση;

Το ερώτημα στον τίτλο του άρθρου, «Ποιος έφτιαξε την “Γκουέρνικα”» το έθεσε εκ νέου –σε ουδέτερο χρόνο– στα στοχαστικά κείμενα για την τέχνη και με τον γενικό τίτλο «Ναυαγοσώστες του ονείρου» (εκδ. Κέδρος, 2024), ο καθηγητής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, ζωγράφος και, πάνω απ’ όλα, φίλος και συνομιλητής Γιάννης Ψυχοπαίδης. Βλέπετε, ο καθηγητής έχει κάτι να πει στους ενδιαφερόμενους για τους πρωτοπόρους, τους ξεχωριστούς και τον ρόλο της τέχνης. Ορισμένα είναι γνωστά. Ομως έχουν τόσες πτυχές και τέτοια πυκνότητα που μόνο αν μπει κάποιος στον κόπο να τα ψάξει καλύτερα, τα πρώτα που θα κερδίσει θα είναι οι ανοιχτοί ορίζοντες, η ελεύθερη σκέψη, η αίσθηση της δημιουργίας, η κατανόηση και η ανθρωπιά. Αυτά χρειάζονται την αμέριστη υποστήριξή μας.

Το ίδιο κέρδος θα έχει εάν επισκεφτεί την Εθνική Πινακοθήκη, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, οποιοδήποτε άλλο μουσείο και τις πολλές ατομικές εκθέσεις των χώρων τέχνης και των γκαλερί τέχνης που υπάρχουν στη χώρα. Δείχνουν τον πολιτισμό μας.

Οσες φορές βρέθηκα ως επισκέπτης ή ως καλεσμένος σε εκθέσεις ή σε θεματικές δράσεις αυτών των σημαντικών κέντρων πολιτισμού, άκουγα γύρω μου τους γονείς να λένε στα παιδιά τους ή τους ειδήμονες -ξεναγούς, τεχνοκριτικούς– να εξηγούν στους επισκέπτες των μουσείων ότι… «εδώ ο ζωγράφος θέλει να πει…», ή «ο καλλιτέχνης μιλάει για το…», «…εδώ, ο ζωγράφος συνομιλεί με…» κ.λπ.

Τι δείχνουν αυτά τα ψιθυρίσματα; Τι μας λένε αυτές οι υποθέσεις εργασίας; Δείχνουν ότι το έργο τέχνης είναι Λόγος· ότι κάτι μας λέει! Πάντα μας λέει κάτι; Η απάντηση είναι σταθερά καταφατική. Οπως μια έκθεση ιδεών, μια πραγματογνωμοσύνη, ένας απολογισμός πεπραγμένων, μια διακήρυξη… όπως η έκθεση του διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας, όπως ο προϋπολογισμός του κράτους. Κι ας έχει πολλές ερμηνείες το έργο τέχνης (για να μείνουμε μόνο σ’ αυτό). Κι ας βρίσκεται σε φθίνουσα τροχιά η τέχνη. Κι ας αντιμετωπίζεται επιδερμικά και για όλους τους άλλους σκοπούς. Την τέχνη πρέπει να τη στηρίζουμε.

Ας ξαναπάμε λοιπόν στο ερώτημα: Ποιος έφτιαξε την «Γκουέρνικα»; Μα, ο σπουδαίος Ισπανός Πάμπλο Πικάσο, είναι η σωστή απάντηση. Πράγματι, ο πίνακας είναι το γνωστότερο ίσως έργο του εμβληματικού ζωγράφου που αντέδρασε στον βομβαρδισμό της μικρής πόλης Γκουέρνικα (ή Γκερνίκα). Ο βομβαρδισμός αυτός –ένα από τα πλέον φρικτά γεγονότα του ισπανικού εμφυλίου– επηρέασε την έκβαση του πολέμου στην Ισπανία, οδήγησε στην επικράτηση του Φράνκο, και ήταν μια γενική πρόβα που σχετίστηκε με το άπλωμα του φασισμού και τις εξελίξεις και τη μορφή που έλαβε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος. Στην κωμόπολη Γκουέρνικα, στις 26 Απριλίου του 1937, δοκιμάστηκαν οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί ως εργαλείο πολέμου κατά των αμάχων. Κι όλα αυτά, με τη βοήθεια των Δυνάμεων του Αξονα (των Γερμανών του Χίτλερ και των Ιταλών του Μουσολίνι).

Ο Πικάσο ζωγράφισε το 1937 ένα έργο-σύμβολο κατά του πολέμου, με δύο κυρίαρχες μορφές: έναν ταύρο που δείχνει τον πόλεμο και τον φασισμό μαινόμενους και ένα άλογο που ουρλιάζει από πόνο, που υποφέρει και που αντιπροσωπεύει τις δοκιμασίες από τα δεινά του πολέμου. Και οι δύο κεντρικές φιγούρες τοποθετούνται πάνω από σκοτωμένους, τραυματισμένους, απελπισμένους, ρημαγμένους ανθρώπους.

Το έργο δεν γλίτωσε τις περιπέτειες. Οι χιτλερικοί προέτρεπαν τους επισκέπτες της Διεθνούς Εκθεσης του Παρισιού του 1937, όπου και πρωτοπαρουσιάστηκε, «να μην πάνε να δουν τις αηδίες που θα μπορούσε να ζωγραφίσει κι ένα 4χρονο». Δεν γλίτωσε από βανδαλισμούς. Οταν η «Γκουέρνικα» είχε βρεθεί στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης το 1974, ένας ακτιβιστής, έμπορος έργων τέχνης και καλλιτέχνης, ο Τόνι Σαφράζι, είχε γράψει συνθήματα με σπρέι. Το 2003, όταν ο ΥΠΕΞ των ΗΠΑ, Κόλιν Πάουελ, μιλούσε στον ΟΗΕ υπέρ της επικείμενης κήρυξης πολέμου στο Ιράκ, κατά τη διάρκεια της ομιλίας ένα μπλε ύφασμα κάλυπτε την ταπισερί-αντίγραφο της «Γκουέρνικα» που κοσμούσε την είσοδο του Συμβουλίου Ασφαλείας από το 1985 έως το 2009.

Για να επανέλθουμε στο ερώτημα του τίτλου, ο ίδιος ο Πικάσο είχε δώσει τη δική του εκδοχή στην ερώτηση. Οπως λέγεται, ένας αξιωματούχος της Γκεστάπο κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής στο Παρίσι τον είχε ρωτήσει στο εργαστήριό του: «Εσείς φτιάξατε την “Γκουέρνικα”;». Και η απάντηση του Πικάσο: «Οχι εγώ. Εσείς τη φτιάξατε!».