Γιατί δεν πρέπει να ξεκινήσει αναθεώρηση του Συντάγματος

Με την αναθεώρηση του 1986 και την κατάργηση των λεγόμενων προεδρικών υπερεξουσιών αντιμετωπίστηκε ένα υπαρκτό πρόβλημα του πολιτεύματος: ο κίνδυνος, έστω ενδεχόμενος, του προεδρισμού. Ταυτόχρονα όμως αναδείχθηκε ένα ακόμη μεγαλύτερο: ο κίνδυνος, όχι ενδεχόμενος, αλλά διαρκώς παρών, του –ας τον πούμε έτσι– «πρωθυπουργισμού». Το σύστημά μας δεν είναι απλώς, όπως συνήθως λέμε, πρωθυπουργοκεντρικό. Υπό προϋποθέσεις γίνεται σύστημα πολιτικής παντοδυναμίας του πρωθυπουργού.

Η αναθεώρηση του 2001 μας άφησε, μεταξύ άλλων, δύο παταγώδεις αποτυχίες. Το επαγγελματικό ασυμβίβαστο των βουλευτών στοίχισε στη χώρα μια καταδίκη από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, για να καταργηθεί στην αμέσως επόμενη αναθεώρηση του 2008. Η ρύθμιση περί «βασικού μετόχου» κατέληξε, μετά από δεκαετή δικαστική περιπέτεια, σε πλήρη απαξίωση: μια διάταξη με ωραία αλλά κούφια λόγια. Χωρίς αποτέλεσμα παρέμειναν και οι υπόλοιπες απόπειρες συνταγματικής ρύθμισης του πολιτικού χρήματος και της διαπλοκής της οικονομικής με την πολιτική εξουσία.

Η αναθεώρηση του 2008 υπήρξε προσχηματική. Το τελικό αποτέλεσμά της αμελητέο. Ουσιαστικά, το μόνο που έγινε ήταν η κατάργηση του επαγγελματικού ασυμβίβαστου των βουλευτών, δηλαδή απλώς διορθώθηκε μια ατυχής επιλογή της προηγούμενης αναθεώρησης.

Προσχηματική, για τη δημιουργία πολιτικών εντυπώσεων, υπήρξε και η τελευταία αναθεώρηση του 2019. Μας άφησε το συνταγματικό όνειδος δύο ρυθμίσεων που προστέθηκαν μεν πανηγυρικά στο Σύνταγμα, αλλά ουδέποτε υλοποιήθηκαν, διότι ο νομοθέτης δεν τις έχει ακόμα, πέντε χρόνια μετά, ενεργοποιήσει. Πρώτον, εισήχθη ο θεσμός της λαϊκής νομοθετικής πρωτοβουλίας, μόνο στα λόγια όμως. Οπως διαπιστώσαμε προσφάτως και στην υπόθεση των Τεμπών, οι πολίτες εξακολουθούν, ελλείψει ειδικού νόμου, να μην έχουν τη δυνατότητα να υποβάλλουν νομοθετικές προτάσεις.

Δεύτερον, προβλέφθηκε η εξομοίωση, «ως προς όλα», των στρατιωτικών δικαστών με εκείνους της τακτικής δικαιοσύνης. Και εδώ δεν έγινε απολύτως τίποτε. Οι στρατιωτικοί δικαστές εξακολουθούν να είναι δεύτερης κατηγορίας και, κυρίως, δικάζουν χωρίς πλήρεις εγγυήσεις δικαστικής ανεξαρτησίας. Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, ο κανονιστικός ευτελισμός του Συντάγματος είναι βαρύτατος.

Οι προηγούμενες αναθεωρήσεις μάς εξοικείωσαν με την ιδέα ότι μπορούμε να μεταθέτουμε στο Σύνταγμα τις αποτυχίες της πολιτικής – με ευεργετικές συνέπειες για την πολιτική τάξη και το πολιτικό προσωπικό, το οποίο μπορεί πλέον να αποδίδει στο Σύνταγμα δικές του ανεπάρκειες. Το Σύνταγμα καταλήγει έτσι να λειτουργεί ως άλλοθι: Οταν το πολιτικό σύστημα δεν μπορεί ή, χειρότερα, δεν θέλει να αντιμετωπίσει ένα πρόβλημα, τότε κάνει αναθεώρηση, για να δώσει την εντύπωση ότι, πάντως, προσπαθεί – έστω κι αν η προσπάθεια είναι στα λόγια μόνο.

Το πολιτικό υποκείμενο της αναθεώρησης, το πολιτικό σύστημα, έχει απολέσει τη συνταγματική αξιοπιστία του. Για να την ανακτήσει, οφείλει να αποδείξει ότι εννοεί πραγματικά όσα, μεγαλόστομα, διακηρύσσει στο Σύνταγμα. Ας φροντίσει να εφαρμόσει πρώτα όσα παραμένουν στα χαρτιά – μεγάλα αλλά κούφια λόγια. Και ας φροντίσει να εξαντλήσει κάθε νομοθετική δυνατότητα για την αντιμετώπιση υπαρκτών συνταγματικών προβλημάτων, πριν προχωρήσει σε αναθεώρηση.

Δύο ενδεικτικά παραδείγματα. Πρώτον, δικαστική ανεξαρτησία και επιλογή της ηγεσίας των ανώτατων δικαστηρίων από την κυβέρνηση. Οι θέσεις ηγεσίας σε κάθε ένα από τα τρία ανώτατα δικαστήρια που έχουμε προβλέπονται στον νόμο. Σήμερα είναι έντεκα ή δώδεκα. Αν ο νόμος προέβλεπε μόνο μία θέση προέδρου και μία αντιπροέδρου σε κάθε δικαστήριο, η εμβέλεια της συνταγματικής αρμοδιότητας της κυβέρνησης θα περιοριζόταν δραστικά. Δεύτερον, ποινική ευθύνη υπουργών. Ο νόμος προβλέπει τη δυνατότητα της Βουλής να ζητά να αξιολογηθεί η κατηγορία κατά υπουργού από γνωμοδοτικό συμβούλιο που συγκροτείται από αντεισαγγελέα του Αρείου Πάγου και δύο εισαγγελείς εφετών. Για προφανείς λόγους, η δυνατότητα ουδέποτε αξιοποιήθηκε. Αν προβλεπόταν στον νόμο ως υποχρεωτική η γνωμοδοτική διαδικασία, θα γινόταν πια δυσβάσταχτη η πολιτική ευθύνη της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας να ψηφίσει αντίθετα προς μια νομικά τεκμηριωμένη γνώμη δικαστικών λειτουργών υψηλού κύρους.

Μια νέα αναθεώρηση του Συντάγματος, οσοδήποτε αγαθές κι αν είναι οι προθέσεις όσων την προτείνουν, δεν είναι προτεραιότητα αυτή τη στιγμή. Επιτακτικό ζητούμενο είναι να διασφαλίσουμε πρώτα την κανονιστικότητα και τον σεβασμό του Συντάγματος που έχουμε, και μετά ας συζητήσουμε για τη βελτίωσή του. Οσο το πολιτικό υποκείμενο της αναθεώρησης δεν ανακτά τη συνταγματική αξιοπιστία του, δεν έχει νόημα να ξεκινήσει νέα αναθεώρηση. Δεν μπορούμε να διακινδυνεύσουμε μια νέα αναθεώρηση που θα συμβάλει στο καθοδικό σπιράλ απαξίωσης του Συντάγματος.

*Αναπλ. καθηγητής του Συνταγματικού Δικαίου στο ΑΠΘ

Μια ανεπτυγμένη εκδοχή του άρθρου έχει δημοσιευθεί στον ιστότοπο nomarchia.gr