Η μετά Άσαντ εποχή στη Συρία

Η πτώση του δικτάτορα Άσαντ είναι ένα γεγονός μεγάλης ιστορικής σημασίας. Σηματοδοτεί μια θεαματική αλλαγή σελίδας στη Συρία και την ευρύτερη περιοχή, ωθεί σε συμπεράσματα για τα αίτια αυτής της εξέλιξης και εγείρει κρίσιμα ερωτήματα για τα παραπέρα βήματα στη μετά Άσαντ εποχή.

Το πρώτο βασικό εξαγόμενο των δραματικών γεγονότων των τελευταίων ημερών είναι η ακραία σήψη της στυγνής δικτατορίας του Άσαντ, που κατέρρευσε κυριολεκτικά σαν τραπουλόχαρτο χωρίς να προβάλει καμιά αντίσταση. Αυτή η εξέλιξη δεν είναι τυχαία. Ο Άσαντ ήταν ένας αιμοσταγής δικτάτορας, ένας Πινοσέτ που για να κρατηθεί στην εξουσία έπνιξε στο αίμα μια μεγάλη λαϊκή επανάσταση το 2011. Και ήταν μάλιστα χειρότερος, καθώς προκάλεσε έναν αιματηρό εμφύλιο με πάνω από μισό εκατομμύριο θύματα και πολλά εκατομμύρια πρόσφυγες, κατορθώματα που τον μετέτρεψαν σε είδωλο των απανταχού ακροδεξιών και νεοφασιστών. Η πτώση του Άσαντ –αναπόφευκτη μόλις εξέλειπε η απλόχερη ρωσική στήριξη που τον έσωζε στο παρελθόν– είναι η κοινή μοίρα όλων των αχρείων τυράννων και γι’ αυτό δεν μπορεί παρά να χαιρετίζεται από όλους τους προοδευτικούς, σκεπτόμενους ανθρώπους.

Αν θα θέλαμε να βρούμε ένα ιστορικό ανάλογο μιας τόσο θεαματικής κατάρρευσης ενός δικτατορικού καθεστώτος, θα το βρούμε δίχως άλλο στην πτώση της δικτατορίας του Μπατίστα στην Κούβα το 1959. Εκεί επίσης ένα ακραία διεφθαρμένο καθεστώς διαλύθηκε μέσα σε λίγες μέρες από την τελική επίθεση των ανταρτών γιατί, ενώ διατηρούσε στα χαρτιά μια συντριπτική υπεροχή δυνάμεων, κανείς δεν ήταν διατεθειμένος να πολεμήσει γι’ αυτό. Όσο για τον Μπατίστα το έσκασε σαν λαγός παίρνοντας μαζί του ό,τι μπορούσε, ακριβώς όπως έκανε και ο Άσαντ. Μάλιστα, η λεία του Μπατίστα τότε ήταν πάνω από 300 εκατομμύρια δολάρια, συγκρίσιμη με τα δύο δις που αναφέρονται για τον Άσαντ, αν λάβουμε υπόψη και τον πληθωρισμό – η σημαδιακή διαφορά τους όντας ότι ο πρώτος είχε καταφύγει στις ΗΠΑ ενώ ο δεύτερος στη Μόσχα…

Η αναλογία, δυστυχώς, ισχύει μόνο για τη μια πλευρά του οδοφράγματος. Στην αντίπερα όχθη δεν ηγούνται σήμερα ριζοσπάστες επαναστάτες όπως ο Φιντέλ και Τσε, όπως συνέβαινε στη δεκαετία του 1960, όταν οι σοσιαλιστικές ιδέες ηγεμόνευαν και οι κοινωνίες μετατοπίζονταν αριστερά. Η αποσύνθεση του κομμουνιστικού και ευρύτερου προοδευτικού αντιιμπεριαλιστικού κινήματος, σε συνδυασμό με την άνοδο των κάθε λογής εθνικισμών και του θρησκευτικού φανατισμού, έφερε στο προσκήνιο στον αραβικό κόσμο τις ισλαμιστικές δυνάμεις, συχνά ακόμη και τον ακραίο τζιχαντισμό.

Αυτό αποτελεί σίγουρα μια μεγάλη ιστορική περιπλοκή και μια πηγή προφανών κινδύνων. Όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο μαύρα όσο προσπαθούν να τα εμφανίσουν ορισμένοι, ούτε τόσο αδιέξοδα ώστε να έπρεπε να προτιμηθεί σαν «μικρότερο κακό» ο Άσαντ. Οι αντάρτες του ΗTS υπό τον αλ Τζολάνι που πρωταγωνίστησαν στην ανατροπή του, μπορεί να είχαν ρίζες στο παρελθόν στην αλ Κάιντα, αλλά τα τελευταία χρόνια έχουν προσανατολιστεί σε μια πολιτική κατεύθυνση. Ακόμη και αν δυσπιστεί κανείς απέναντι σε αυτή την αλλαγή δεν θα πρέπει να θεωρείται και δεδομένα ψευδής ή υποκριτική. Ούτε η στήριξη του HTS και του FSA, της άλλης ένοπλης οργάνωσης με ρίζες στην εξέγερση του 2011, από την Τουρκία σημαίνει κατ’ ανάγκη ότι θα λειτουργούν στο νέο στάδιο ως πιόνια της. Η ιστορία γνωρίζει και παιδιά που αφού κόβουν τον ομφάλιο λώρο με τους γονείς τους ακολουθούν μετά μια ανεξάρτητη πορεία.

Οι πρώτες ενδείξεις μετά την ανατροπή του Άσαντ δεν δικαιολογούν για την ώρα τους φόβους ότι η Συρία πορεύεται άμεσα προς μια νέα, ακραία ισλαμιστική εξουσία ή μια τζιχαντιστική δικτατορία. Οι αντάρτες ανακοίνωσαν το σχηματισμό μιας μεταβατικής κυβέρνησης υπό τον αλ Μπασίρ, που θα οδηγήσει τη χώρα σε εκλογές, και η διάρκειά της ορίστηκε ως το Μάρτη του 2025. Επιπλέον, μπορούμε να υποθέσουμε και να ελπίζουμε, οι Κούρδοι θα κρατήσουν σε αυτή τη φάση μια μετριοπαθή στάση, μη επιδιώκοντας άμεσα ένα ανεξάρτητο κράτος. Οι πρόσφυγες που θα επιστρέψουν στη χώρα σε σημαντικούς αριθμούς αντιπροσωπεύουν ένα θετικό συντελεστή. Καθώς η αντίθεσή τους στη συριακή δικτατορία δεν συνδεόταν με κάποιο είδος τζιχαντισμού θα είναι μια ενεργός δύναμη για την ομαλοποίηση της κατάστασης. Από την άλλη μεριά, η εξασθένηση της επιρροής του Ιράν και της Ρωσίας στην περιοχή καταφέρει ένα πλήγμα στον ακραίο ισλαμισμό, τουλάχιστον στις ισχυρές φιλοϊρανικές οργανώσεις τύπου Χαμάς και Χεζμπολάχ. Η Τουρκία σίγουρα θα επιδιώξει να ελέγξει μακροχρόνια τη Συρία· στην παρούσα φάση όμως θα έχει ως προτεραιότητα να επιστρέψει εκεί ένας όσο γίνεται μεγαλύτερος αριθμός Σύριων προσφύγων, ελαφρύνοντας τις δικές της εσωτερικές δυσχέρειες, και γι’ αυτό θα αποφύγει ενέργειες που προκαλούν χάος (εξ ου και οι δηλώσεις Φιντάν για «συμπεριληπτική κυβέρνηση»). Η στάση του Ισραήλ και των Αμερικάνων μένει ακόμη να διευκρινιστεί (οι «προληπτικές» επιθέσεις του Ισραήλ σε αεροπορικές βάσεις στη Συρία και η προώθηση του ισραηλινού στρατού στο Γκολάν πιστοποιούν, βέβαια, για άλλη μια φορά τον γκαγκστερικό χαρακτήρα της κυβέρνησης Νετανιάχου).

Στις συνθήκες αυτές, τίθεται εύλογα το ερώτημα για τα πιθανά μελλοντικά σενάρια στη Συρία. Θα σκιαγραφήσουμε εδώ δυο-τρία βασικά, αφού πρώτα παρατηρήσουμε ότι δεν εξαντλούν όλες τις πιθανότητες και ότι το ποιο θα ακολουθηθεί δεν εξαρτάται μόνο από τις εκεί εξελίξεις αλλά και από εκείνες στην ευρύτερη περιοχή.

Μια πρώτη περίπτωση είναι η υπερίσχυση στους κόλπους των ανταρτών των πιο ακραίων τζιχαντιστικών στοιχείων και η εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος τύπου Ταλιμπάν, σε μετριοπαθέστερη εκδοχή. Αυτή η εξέλιξη αντιπροσωπεύει πρόδηλα το χειρότερο σενάριο. Μακροχρόνια δεν μπορεί να αποκλειστεί, άμεσα όμως δεν είναι πιθανό για όσο ο εσωτερικός συσχετισμός στη Συρία παραμένει ρευστός.

Μια άλλη, πιο πιθανή περίπτωση είναι η ανάδειξη αρχικά μιας σχετικά μετριοπαθούς ισλαμικής κυβέρνησης, παρόμοιας με τους Αδελφούς Μουσουλμάνους που ήρθαν στην αρχή στην Αίγυπτο μετά τον Μουμπάρακ. Μια τέτοια λύση, ουσιαστικά μια ανατολίτικα-γραφειοκρατικά χρωματισμένη αστική κυβέρνηση, μπορεί να ενσωματώσει και στοιχεία του παλιού κρατικού μηχανισμού και να ευνοείται από την Τουρκία. Η εμπειρία της Αιγύπτου όμως έδειξε ότι θα έχει δυσκολίες να σταθεί.

Φυσικά είναι πιθανοί και ενδιάμεσοι συνδυασμοί, ανάλογα και με τις εσωτερικές μετατοπίσεις στη χώρα, τις πιθανές φυγόκεντρες τάσεις που θα αναπτυχθούν, ενώ σημαντικό ρόλο θα παίξουν οι εθνικές και θρησκευτικές διαιρέσεις (ενώ στη Συρία κυριαρχεί το σουνιτικό στοιχείο, η δικτατορία του Άσαντ στηριζόταν στους Αλαουίτες και οι αντάρτες του HTS που πρωταγωνίστησαν στην ανατροπή της και τώρα θα έχουν σοβαρή επιρροή στις εξελίξεις έχουν αναφορές στο σαλαφισμό) κοκ1.

Αλλά πέραν αυτών, υπάρχει και μια τελευταία δυνατότητα, να αναδυθεί στην πορεία ένα γνήσια ριζοσπαστικό καθεστώς τύπου Τσάβες, αν συνενωθούν και υπερισχύσουν τα δημοκρατικά στοιχεία: Κούρδοι, μη τζιχαντιστικές αντάρτικες δυνάμεις και πολιτοφυλακές, πρόσφυγες και λαϊκή αντιπολίτευση στον Άσαντ. Αυτή η λύση είναι η μόνη που ανταποκρίνεται στα πραγματικά, μακροχρόνια συμφέροντα του συριακού λαού και των λαών της περιοχής, θα σηματοδοτούσε δε μια αναζωογόνηση των αραβικών επαναστάσεων και μια πορεία προοδευτικών αλλαγών όπως εκείνη που έφερε στη Λατινική Αμερική η άνοδος του Τσάβες στη Βενεζουέλα.

Πρόκειται ασφαλώς για μια δύσκολη προοπτική, αλλά όχι και αδύνατη. Η ευόδωσή της, πέρα από τη συνένωση δυνάμεων, θα εξαρτηθεί πολύ και από την ένοπλη ισχύ τους. Βέβαιο όμως είναι ότι τα προβλήματα που υποκίνησαν τις αραβικές επαναστάσεις του 2011, η μαζική φτώχεια και ο αυταρχισμός, εξακολουθούν να υφίστανται. Και όσο οι κοινωνικές αντιφάσεις διατηρούνται και μάλιστα οξύνονται και τα ίδια αίτια εξακολουθούν να δρουν, υπάρχει πάντα και το δυναμικό για γνήσια ριζοσπαστικά, επαναστατικά κινήματα.

Η αντίρρηση ότι η έξαρση του τζιχαντισμού τις τελευταίες δεκαετίες αποκλείει εκ των προτέρων τέτοιες δυνατότητες χάνει το στόχο. Η ιστορία γνωρίζει όχι λίγες περιπτώσεις επαναστάσεων που φαίνονταν οριστικά ηττημένες αλλά μετά από μια φάση άμπωτης και μαύρης αντίδρασης μπόρεσαν να αναζωογονηθούν. Στη Ρωσία η επανάσταση του 1905 συντρίφτηκε από τον τσαρισμό και οι μαύρες εκατονταρχίες (η ρωσική αντισημιτική ακροδεξιά) αλώνιζαν για μια περίπου δεκαετία, αλλά παρ’ όλα αυτά προετοίμασε το Φλεβάρη και τον Οκτώβρη του 1917. Στο Μεξικό, μετά τη δολοφονία του Ζαπάτα, στις αρχές της δεκαετίας του 1920 η λαϊκή αγροτική επανάσταση φαινόταν ξοφλημένη, αλλά οι κοινωνικές δυνάμεις που εξέφρασε παρέμεναν ενεργές και με την άνοδο του Καρντένας το 1934 στην εξουσία όλα τα αιτήματά της εκπληρώθηκαν. Στην Κίνα η πρώτη επανάσταση του 1925-27, χάρη και στην αυτοκτονική γραμμή της σταλινικής Κομιντέρν, πνίγηκε στο αίμα και τα 9/10 των 60.000 μελών του ΚΚ Κίνας σφαγιάστηκαν, αλλά ταυτόχρονα, αν και ηττημένη, πυροδότησε το αντάρτικο κίνημα που έφερε το 1949 το ΚΚ της Κίνας στην εξουσία. Γιατί, λοιπόν, να είναι αδύνατο να συμβεί μια νέα επαναστατική άνοδος στη Συρία και ευρύτερα στη Μέση Ανατολή;

Συζητώντας τις κοινωνικές βάσεις για μια προοδευτική εξέλιξη στη Συρία πρέπει να σταθούμε κυρίως σε δυο «ομάδες»: τους Κούρδους και τους πρόσφυγες. Οι Κούρδοι είναι το δημοκρατικό στοιχείο στην περιοχή, που καταπιέζονται εθνικά στη Συρία, την Τουρκία και το Ιράν. Από την ίδια τη θέση τους ενάντιοι στον τζιχανισμό, έχουν ήδη διαδραματίσει ένα θετικό ρόλο στην απόκρουση του ISIS, έχουν όπλα, και στην πορεία, ακόμη και αν εγκαταλειφθούν από τους Αμερικάνους, θα διαδραματίσουν σίγουρα ένα κρίσιμο και θετικό ρόλο. Όσο για τους πρόσφυγες, ένα σημαντικό μέρος των οποίων θα επιστρέψει στη Συρία, η κατάστασή τους μοιάζει πολύ με εκείνη των Μικρασιατών προσφύγων που ήρθαν το 1922 στην Ελλάδα (αν εξαιρέσουμε το γεγονός ότι οι τελευταίοι δεν διέμεναν πριν στη χώρα μας). Οι Σύροι πρόσφυγες αντιπροσωπεύουν –όπως το έκαναν και οι Έλληνες της Μικρασίας στον καιρό τους– το πιο μορφωμένο, προοδευτικό κομμάτι της συριακής κοινωνίας. Γυρίζοντας πίσω στη χώρα τους, θα πρέπει να ξεκινήσουν από το μηδέν για να ξαναφτιάξουν τις ζωές τους. Λόγω υποβάθρου αλλά και εμπειριών, δεν θα έχουν συμπάθειες στον τζιχαντισμό, τον οποίο θα αισθάνονται πηγαία σαν εμπόδιο, αλλά ούτε και σε ένα καθεστώς τύπου Ερντογάν, υπό το οποίο φυτοζωούσαν για μια δεκαετία στην Τουρκία. Θα μπορούν έτσι –ακριβώς όπως οι Έλληνες μικρασιάτες συνεισέφεραν καθοριστικά στην εθνική αντίσταση και αργότερα στην ΕΔΑ– μαζί με τους Κούρδους και το εργατικό στοιχείο στη Δαμασκό και το Χαλέπι, να γίνουν η στέρεη βάση μιας πραγματικής κοινωνικής αριστεράς, που θα στηρίξει μια ριζοσπαστική επαναστατική διαδικασία.

Όσοι στο λεγόμενο μαρξιστικό χώρο παρακάμπτουν αυτούς τους παράγοντες της κατάστασης, βλέποντας ένα καθολικό μαύρο και ακόμη «ιμπεριαλιστικές συνωμοσίες» κοκ, αποδεικνύουν και μόνο με αυτό ότι είναι οτιδήποτε άλλο από μαρξιστές. Βλέποντας μόνο ένα μέρος των κορυφών, διαγράφουν από το οπτικό τους πεδίο το συριακό λαό. Αυτό στη θεωρία. Γιατί στην πράξη όσοι αποκλείουν εκ των προτέρων κάθε δυνατότητα αναβίωσης των αραβικών επαναστάσεων, άσχετα πώς αυτοπροσδιορίζονται, ενεργούν συνειδητά ή ασυνείδητα σαν υποχείρια της αντίδρασης – στη Συρία των τζιχαντιστών ή χτες των δικτατόρων τύπου Άσαντ, και στην Ευρώπη του λεπενισμού.

Πραγματικά, μια ματιά στις ευρωπαϊκές τάσεις θα δείξει ότι ο λεπενισμός έχει καταλάβει μια πολύ ισχυρή αφετηρία ενώ οι γνήσια αριστερές δυνάμεις παραμένουν διασκορπισμένες και εξαιρετικά αδύναμες. Αν, λοιπόν, αποκλείουμε εκ των προτέρων την ανάπτυξη μιας επαναστατικής διαδικασίας σε όλο τον πλανήτη, ακόμη και εκεί όπου η ίδια η χαώδης κατάσταση την καθιστά αναγκαία ως τη μόνη πραγματική ιστορική διέξοδο, τότε πώς θα πυροδοτηθεί μια κινηματική ανάταση στη Δυτική Ευρώπη ή τις ΗΠΑ, όπου η ακροδεξιά αντίδραση είναι ήδη πολύ ισχυρή; Στην πράξη παραδεχόμαστε έτσι σαν αναπόφευκτη την υπερίσχυση του λεπενισμού, τουλάχιστον σε μια πρώτη φάση, και μια εξαιρετικά επώδυνη πορεία. Όμως η ίδια η σπουδή με την οποία οι ευρωπαϊκές αστικές κυβερνήσεις ξορκίζουν ως «λαϊκισμό» τα κινήματα των πλατειών του 2011 αποδεικνύει το φόβο τους ότι το εξεγερσιακό πνεύμα τους παραμένει ζωντανό στη βάση της κοινωνίας. Και αν αυτό ισχύει μια φορά εδώ, τότε παρόλες τις δυσχέρειες ισχύει δέκα φορές στον αραβικό κόσμο, όπου οι εξεγέρσεις του 2011 ήταν πολύ ισχυρότερες και απλώθηκαν σε περισσότερες χώρες.

Από αυτή την άποψη, η πτώση του Άσαντ είναι ένα ζωτικό ιστορικό βήμα προς τα εμπρός. Απομάκρυνε από την εξίσωση στη Συρία και την ευρεία Μέση Ανατολή ένα μεγάλο αρνητικό μέγεθος. Φυσικά παραμένει γεγονός ότι διατηρούνται κάμποσα ακόμη αρνητικά μεγέθη και στην παρούσα στιγμή υπερτερούν. Αλλά δεν υπερτερούν πλέον τόσο συντριπτικά και στην τωρινή ασαφή μεταβατική περίοδο μπορεί αυτά τα μεγέθη, αντί να προστίθενται όπως πριν, εν μέρει να αλληλοαναιρούνται. Αυτό ακριβώς δημιουργεί μια ρεαλιστική δυνατότητα με την αναγκαία συσπείρωση δυνάμεων να ξαναπιαστεί το νήμα των αραβικών επαναστάσεων και στην πορεία οι συσχετισμοί να αντιστραφούν θετικά για τους λαούς, στη Συρία και την ευρύτερη περιοχή.

Μιλώντας για τις αραβικές επαναστάσεις του 2011 πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι, από τη φύση των στόχων τους, ήταν αστικοδημοκρατικές και όχι σοσιαλιστικές επαναστάσεις, επαναστάσεις τύπου 1905 και όχι 1917. Η ιστορία όμως έχει δείξει, με πιο πρόδηλα παραδείγματα τις δυο μεγαλύτερες επαναστάσεις του 20ού αιώνα, τη ρωσική και την κινεζική, ότι εκεί όπου αρχικά ηττημένες επαναστάσεις αναζωογονήθηκαν έτειναν να πάρουν έναν πιο προωθημένο, σοσιαλιστικό προσανατολισμό. Βέβαια, το αν αυτό θα συμβεί τώρα θα εξαρτηθεί πολύ και από την ηχώ των γεγονότων της Συρίας στην ευρύτερη περιοχή· στο Μεξικό το 1934 όπου η διαδικασία παρέμεινε τοπική δεν συνέβηκε. Και θα εξαρτηθεί επίσης από τη διαμόρφωση μιας τολμηρής σοσιαλιστικής πρωτοπορίας στη Συρία, που θα είναι ικανή να εκτιμά με ακρίβεια το συσχετισμό δυνάμεων και τις απορρέουσες δυνατότητες.

Στην εποχή μας, οι σοσιαλιστές επαναστάτες δεν είναι, βέβαια, συνηθισμένο φαινόμενο και αυτοί που περισσότερο αξιώνουν τον τίτλο είναι συχνά αυτοί που τον αξίζουν λιγότερο από όλους. Στην ίδια τη Συρία υπήρχαν δυο «κομμουνιστικά κόμματα» με κάπως υπολογίσιμη επιρροή. Και τα δυο το 2011, για να αποφύγουν τις διώξεις, συντάχτηκαν με το καθεστώς του Άσαντ (όπως έκανε και η ηγεσία του ΚΚΕ στη χώρα μας) και αποδείχτηκαν σταλινικά απολιθώματα. Αν όμως υπάρχουν μερικοί πραγματικοί σοσιαλιστές επαναστάτες στη χώρα, θα νιώθουν σήμερα στο στοιχείο τους.

Ακριβώς για την παρούσα κατάσταση στη Συρία ταιριάζει γάντι το απόφθεγμα του Μάο: «Μεγάλη αναταραχή, θαυμάσια κατάσταση». Και αν η αναταραχή καταλαγιάσει αύριο σε κάτι ζοφερό, θα είναι μόνο γιατί οι σοσιαλιστές επαναστάτες δεν έκαναν το καθήκον τους, δείλιασαν και έπεσαν στη μεμψιμοιρία.

Σημειώσεις

1. Για μια σύνοψη των προοπτικών των τωρινών παικτών και των σεναρίων στη Συρία βλέπε Γ. Σκαφιδάς, «Συρία: Σε θέση μάχης 7 διεκδικητές για τη μετα-Ασαντ εποχή», Καθημερινή, 9.12.2024 και Μ. Κολώνα, «Παιχνίδια εξουσίας στη Συρία - Τα πέντε σενάρια για την επόμενη μέρα», cnn.gr, 8.12.2024. Δυο από τα αναφερόμενα σενάρια στο τελευταίο άρθρο, η ισλαμική δημοκρατία και η ομοσπονδοποίηση της χώρας, αποτελούν παραλλαγές του δεύτερου σεναρίου. Αν αποτύχουν τότε θα μπορεί, μέσα από την εξάντληση των αντιμαχόμενων μερών, να ανοίξει ο δρόμος για το τζιχαντιστικό σενάριο. Το σενάριο που αναφέρει ως τρίτο η αρθρογράφος, να προκύψει «ένα αντι-Σιιτικό κράτος ελεγχόμενο από το Ισραήλ», μοιάζει μάλλον φανταστικό. Όπως το ίδιο ισχύει και για το πρώτο της σενάριο, της ομαλής μετάβασης σε μια δυτικού τύπου κοινοβουλευτική εξέλιξη, για την οποία δεν υπάρχουν οι βάσεις και η εμπειρία. Όπως είχε δείξει ο Λένιν, η ιδιομορφία χωρών όπου δεν υπάρχει τέτοια εμπειρία, όπως ήταν η τσαρική Ρωσία το 1905, είναι ότι ο εξευρωπαϊσμός μπορεί να προχωρήσει μόνο επαναστατικά, ως παρεπόμενο μιας νικηφόρας δημοκρατικής επανάστασης, ακόμη και αν αυτή δεν μετεξελιχτεί σε σοσιαλιστική.

*Συγγραφέας, μέλος της ΣΕ της Μαρξιστικής Σκέψης. Πρόσφατα επιμελήθηκε τη συλλογή Καρλ Μαρξ. Για τον Καπιταλισμό (εκδόσεις Τόπος, 2024).