Εκδημοκρατισμός της δημοκρατίας

Στο πλαίσιο του εμπειρισμού και του θετικισμού εντοπίζουμε δυσλειτουργίες του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οπως διαπιστώνουμε και οργανωτικές αδυναμίες του κοινοβουλευτισμού. Εξάλλου όλοι μας έχουμε αποδεχτεί ότι το έργο της δημόσιας πολιτικής σφαίρας έγκειται ακριβώς σε μια τέτοιου τύπου λειτουργία: να εντοπίζει τις παθολογίες της δημοκρατικής πολιτικής μορφής ζωής και να ασκεί έλεγχο και τελικά κριτική στην εξουσία.

Τα πράγματα όμως αλλάζουν ριζικά όταν φτάσουμε να μιλάμε για κρίση αυτοπροσδιορισμού της υφιστάμενης δημοκρατικής πολιτικής μορφής ζωής. Στο σημείο αυτό χρειάζεται να επικαλεστούμε τη θεωρία και την ορολογία του Hegel, για να κατανοήσουμε τι ακριβώς συμβαίνει με τη δημοκρατία στις μέρες μας. Ο Hegel επινοεί ένα τρίπτυχο συνειδησιακών και πραγματολογικών παραγόντων, οι οποίοι παίζουν ρόλο στην εξέλιξη κάθε ιστορικού πράγματος. Οι τρεις αυτοί παράγοντες είναι το υποκειμενικό πνεύμα, το αντικειμενικό πνεύμα και το απόλυτο πνεύμα. Κατά τη θεωρητικο-πολιτική θέση μου, το ιστορικό δημιούργημα: δημοκρατία από την εποχή του Rousseau μέχρι σήμερα (τον 21ο αιώνα): δηλαδή επί τρεις αιώνες διήλθε, με την εγελιανή ορολογία, από τα συνειδησιακά και πραγματολογικά στάδια του υποκειμενικού και του αντικειμενικού πνεύματος (βλ. π.χ. πρώιμες συνελεύσεις αντιπροσώπευσης κατά τη νεωτερική εποχή και βλ. προ πάντων το έτος 1848 τη συντακτική συνέλευση των φεουδαρχών και τοπικών ηγεμόνων στην Pauluskirche στη Φρανκφούρτη κ.α.)

Τονίζω με έμφαση ότι η ιστορική φάση του αντικειμενικού πνεύματος στην εξέλιξη των δημοκρατικών θεσμών συμπίπτει με ό,τι ονομάζουμε «δημοκρατικό καπιταλισμό». Μιλάμε για τα σαράντα χρυσά χρόνια (1949-1989) της ευρωπαϊκής Ιστορίας. Αυτή η ιστορική φάση τελείωσε απότομα το έτος-τομή 1989 και έκτοτε η ανθρωπότητα, η Ευρώπη, ο κόσμος ολόκληρος επεξεργάζεται νέα μοντέλα πολιτικού αυτοπροσδιορισμού.

Στο ερώτημα: πώς μπορεί η δημοκρατία ως πολιτική μορφή ζωής να κατανοήσει τον πραγματολογικό εαυτό της, να εντοπίσει τις παθογένειές της, οι οποίες δεν είναι απλώς λειτουργικές, αλλά υπαρξιακές και τέλος εάν και πώς μπορεί να επεξεργασθεί ένα σχέδιο υπέρβασης, θα απαντήσω ως εξής:

Ας ορίσουμε, πρώτα, τις πραγματολογικές συνθήκες «κατασκευής» της δημοκρατίας κατά τον 21ο αιώνα. Μετά το έτος-τομή 1989. Δύο είναι τα πραγματολογικά δεδομένα: πρώτον, η παγκοσμιοποίηση ως συνθήκη ανθρώπινης ζωής είναι ένα γεγονός (factum). Ολα μας τα πράγματα του ανθρώπινου κόσμου: ιδέες, απόψεις (το επιστημολογικό χρήμα όπως το ονομάζω), το χρήμα ως χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, άνθρωποι ως πρόσφυγες, μετανάστες και τουρίστες κυκλοφορούν σε παγκόσμια κλίμακα. Η δεύτερη συνθήκη της εποχής μας είναι αυτή που ονομάζεται κατάργηση της αυτονομίας της πολιτικής. Και ένα πρόσθετο στοιχείο είναι η υπαγωγή του πολιτικού συστήματος στον έλεγχο του οικονομικού συστήματος. Τα «πρωτεία» του οικονομικού στοιχείου έναντι της πολιτικής ορίζουν το πεδίο στο οποίο εντοπίζονται οι παθογένειες της δημοκρατίας στην εποχή μας.

Κατά την ιστορική φάση της νεωτερικότητας, η πολιτική θεσμοθετήθηκε ως αυτόνομη κοινωνική σφαίρα. Επιπλέον απέκτησε το status της διευθέτησης των επιμέρους κοινωνικών και οικονομικών συμφερόντων. Η θεσμοθέτηση της πολιτικής ως αριστοτελικής μεθόδου διακανονισμού εγωιστικών συμφερόντων συνδέθηκε με δύο μείζονες ιστορικές εξελίξεις: πρώτον, με τη δημιουργία των εθνικών κρατών και, δεύτερον, με την εγκαθίδρυση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Εν παρενθέσει τονίζω σ’ αυτό το σημείο ενδεικτικά: η Ελλάδα ως νεωτερικό και τελικά ως σύγχρονο εθνικό κράτος θεμελιώθηκε στις συνθήκες και υπό τις προϋποθέσεις της δημοκρατικής πολιτικής μορφής ζωής.

Οταν μιλάω για εκδημοκρατισμό της δημοκρατίας στις μέρες μας, εννοώ δύο πράγματα: πρώτον, να υπερβούμε το καθεστώς παθογένειας του σύγχρονου δημοκρατικού τρόπου ζωής και, δεύτερον, με τις εγγενείς πραγματολογικές προϋποθέσεις του μοντέλου της νεωτερικής δημοκρατίας να επεξεργαστούμε ένα πρόγραμμα εκδημοκρατισμού της δημοκρατίας.

Ως τελικό συμπέρασμα στις θεωρητικο-πολιτικές επεξεργασίες που έκανα, επισημαίνω το εξής: από την ιστορική στιγμή, κατά την οποία η πολιτική έγινε «υπηρέτρια» του χρηματοπιστωτικού συστήματος και έχασε την αυτονομία της, η δημοκρατία ως πολιτική μορφή ζωής περνάει μια κρίση αυτοπροσδιορισμού. Κατά τη θεωρητικο-πολιτική ερμηνεία μου θα περάσουν δεκαετίες για να βρούμε ως σύγχρονη πολιτική κοινωνία την εγελιανή μέθοδο του «απόλυτου πνεύματος». Δηλαδή να επινοήσουμε το κοινωνικό υποκείμενο που θα επωμιστεί τον ρόλο του ηγεμόνα ο οποίος θα μας οδηγήσει να επαναδιατυπώσουμε το μείζον πολιτικό και ανθρώπινο αίτημα της απελευθέρωσης του ανθρώπου. Δηλαδή να απαντήσουμε στο ερώτημα: Σε ποια ιστορική δημοκρατική μορφή ζωής θα ζήσουμε κατά τον 21ο αιώνα.

*Καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Το κείμενο είναι η ομιλία που θα εκφωνήσει στην εκδήλωση που διοργανώνει το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά (διευθυντής του είναι ο Νίκος Διαμαντής) με θέμα «Τι οφείλουμε στη δημοκρατία», στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Η εκδήλωση λαμβάνει χώρα στην Ιχθυόσκαλα στο Κερατσίνι, την Κυριακή 7 Ιουλίου, ώρες: 19.00-21.00