Το πανεπιστήμιο ως αντίφαση

Πέραν του αυτονόητου της υπεράσπισης της δωρεάν δημόσιας εκπαίδευσης για λόγους συνταγματικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς, απαιτείται σήμερα μια γενικότερη συζήτηση όσον αφορά τον ρόλο και τη θέση του πανεπιστημιακού θεσμού. Μια αναδρομική παρουσίαση του θέματος από τον 13ο αιώνα έως σήμερα είναι εκτός τόπου στο πλαίσιο ενός μικρού άρθρου. Θα περιοριστούμε εδώ στο σύγχρονο Πανεπιστήμιο.

Αφενός, το Πανεπιστήμιο συνιστά έναν από τους κατ’ εξοχήν θεσμούς διασφάλισης αναπαραγωγής του καπιταλιστικού συστήματος και των ελίτ που κηδεμονεύουν τις διάφορες διαχωριστικές σφαίρες που το συγκροτούν: οικονομία, κοινωνία, πολιτική, ιδεολογία, επικοινωνία, δημόσια σφαίρα κ.λπ. Αν και τυπικά δωρεάν, η δημόσια εκπαίδευση (κοινωνικό αγαθό) διέπεται από τις εγγενείς δομικές ταξικές ανισότητες του συστήματος – η «ισότητα» στην πρόσβαση και οι «ίσες ευκαιρίες» ως ατομικά δικαιώματα αποτελούν ιδεολογήματα εσκεμμένης απόκρυψης των κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων.

Αφετέρου, το Πανεπιστήμιο λειτουργεί ως θεσμός εκπλήρωσης ατομικών προσδοκιών κοινωνικής, οικονομικής και συμβολικής αναβάθμισης (κοινωνική κινητικότητα) και κατά συνέπεια ανόδου του γενικού μορφωτικού επιπέδου και διάχυσης της γνώσης. Στο πλαίσιο της λεγόμενης «Ενδοξης τριακονταετίας» (’50- τέλη ’70) τα αναδυόμενα ετερόκλητα μεσαία στρώματα επένδυσαν μαζικά στην τριτοβάθμια παιδεία για την εξασφάλιση μιας αξιοπρεπούς ζωής στους γόνους τους. Περιττό να τονίσουμε ότι στις σημερινές συνθήκες των συσσωρευμένων κρίσεων του καπιταλισμού, ο ρόλος αυτός όχι μόνο φθίνει αλλά τείνει να ακυρωθεί. Εκτός της περιορισμένης κάστας των «καλών οικογενειών», τα διπλώματα δεν εξασφαλίζουν πλέον ούτε επαγγελματική αποκατάσταση ούτε κοινωνική αναβάθμιση, ο «κοινωνικός ανελκυστήρας» αγκομαχάει. Προλεταριοποίηση της διανοητικής εργασίας, πρεκαριάτο οπλισμένο με Doctorats, εντός του Πανεπιστημίου όπως και στην αρένα της απορυθμισμένης αγοράς εργασίας.

Η επιστημονική γνώση, από τον 17ο-18ο αιώνα έως σήμερα, είχε και έχει γνωσιολογικά ως σημείο εκκίνησης την «περιέργεια» και από εκεί την «αμφισβήτηση» και από εκεί την «κριτική». Αμφισβήτηση και κριτική όλων των ισχυόντων δεδομένων, ορατών και αόρατων. Ιστορικά πρόκειται για μια μακρόχρονη πορεία συγκρούσεων κατεστημένων κοσμοθεωριών και της κριτικής των. Δεν μπορεί να υπάρξει επιστημονική γνώση και έρευνα σε μια κοινωνία που αίρει την άσκηση της κριτικής εντός και εκτός του Πανεπιστημίου. Η διαδικασία της γνώσης είναι μια συνεχής διαδικασία αμφισβήτησης και κριτικής. Οι τίτλοι εμβληματικών έργων του 18ου και 19ου αιώνα σηματοδοτούν αυτήν την πρωτοκαθεδρία της Κριτικής: Κριτική του καθαρού λόγου, Κριτική του Δικαίου, Κριτική της πολιτικής οικονομίας... Το Πανεπιστήμιο συνιστά τον κατ’ εξοχήν χώρο όπου η κοινωνία σκέφτεται κριτικά τον εαυτό της. Εμβληματική είναι η διακήρυξη του Διαφωτισμού: τίποτα δεν μπορεί να διαφύγει της Κριτικής, τα πάντα υπόκεινται στην κριτική εξέταση, συμπεριλαμβανομένης και της θρησκείας (1781). Κι εδώ ακριβώς έγκειται ο αντιφατικός χαρακτήρας και ρόλος του πανεπιστημιακού θεσμού, από τη μια διασφαλίζει διαχρονικά την αναπαραγωγή του ισχύοντος και από την άλλη παράγει, ενδογενώς, την εν δυνάμει αμφισβήτηση και κριτική του.

Ανεξαρτήτως της έκβασης της σημερινής μετωπικής σύγκρουσης μεταξύ του εκπαιδευτικού χώρου και του κυβερνητικού νομοσχεδίου εγκαθίδρυσης ιδιωτικών Πανεπιστήμιων (εμπορευματοποίηση της γνώσης), πέραν και των απαραίτητων διεκδικήσεων επαρκούς χρηματοδότησης της δημόσιας παιδείας, οι σημερινές συζητήσεις, τουλάχιστον για την Αριστερά, δεν μπορούν να περιοριστούν στις νομικές ερμηνείες του Συντάγματος και των Διεθνών Συμβάσεων περί Παιδείας (ONU, CE, UE, OCDE, UNESCO), όσο χρήσιμες και αν είναι. Για την Αριστερά, το Πανεπιστήμιο ήταν, ανέκαθεν, ο πλέον ιδανικός χώρος προαγωγής, υπεράσπισης, και πάνω απ’ όλα άσκησης της κριτικής σκέψης, τόσο εντός όσο και εκτός του Πανεπιστήμιου, ήταν το πιο εμβληματικό της πλεονέκτημα, ορμητήριο για να αντιπαλέψει την ιδεολογική ηγεμονία των αρχουσών τάξεων στην οικονομία, στην κοινωνία, στην πολιτική και στη δημόσια σφαίρα.

Η επέλαση του νεοφιλελευθερισμού σε όλα τα επίπεδα δεν άφησε άθικτο τον πανεπιστημιακό θεσμό. Εδώ και πολλά χρόνια τα ερευνητικά προγράμματα των δημόσιων Πανεπιστήμιων χρηματοδοτούνται από τα επιχειρηματικά κεφάλαια που καθορίζουν τα αντικείμενα και τους στόχους των ερευνών. Από τη δεκαετία του ’80 τα Πανεπιστήμια επιδίδονται στην αναπαραγωγή νέων ελίτ, μιας καινούργιας κοινωνικής τάξης υψηλών δεξιοτήτων σε όλα τα γνωστικά πεδία με στόχο τη στελέχωση, τη συμμόρφωση, τον έλεγχο, την επιτήρηση και την πειθάρχηση της κοινωνίας. Αυτή ή εξέλιξη του πανεπιστημιακού θεσμού δεν υπαγορεύτηκε, δεν ήταν νομοτελειακή, δόθηκαν μάχες στο πεδίο για να αναχαιτιστεί, αλλά δεν απέδωσαν, ηττήθηκαν. Και η Αριστερά φέρει ευθύνες ως προς αυτό. Ειδικά σήμερα, στο πλαίσιο των αγώνων του εκπαιδευτικού χώρου ενάντια στα ιδιωτικά Πανεπιστήμια, η Αριστερά οφείλει να ξανασκύψει πάνω σ’ αυτήν την εκ γενετής αντίφαση του πανεπιστημιακού θεσμού, αναπαραγωγής του ισχύοντος και της κριτικής του. Τελικά, τι δημόσιο Πανεπιστήμιο διεκδικούμε και επιδιώκουμε αν όχι ένα Ανοικτό Πανεπιστήμιο, ένα Πανεπιστήμιο ενεργούς κριτικής σκέψης και δράσης σε συνεχή διάλογο με την κοινωνία; Οπως όλοι οι θεσμοί, έτσι κι αυτός του Πανεπιστημίου αντανακλά τις κοινωνικές και ταξικές αντιπαραθέσεις. Για να παραφράσω τον τίτλο του βιβλίου ενός μεγάλου Αγγλου ιστορικού, θα έλεγα, «Στ’ άρματα, εκπαιδευτικοί».¹

1. Eric j. Hobsbawm, «Aux armes, historiens. Deux siècles d’histoire de la Révolution française», 1990.

*Καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας, Βρυξέλλες