Πολύς λόγος έγινε τελευταία για τη συμμετοχή στις εκλογές των εκτός επικρατείας Ελλήνων. Κι όμως υπάρχει μια «επικράτεια», εντός Ελλάδος, όπου πολίτες αποκλείονται μαζικά από το δικαίωμα ψήφου· είναι η «χώρα των ψυχικά ασθενών» (Ατόμων με Ψυχική Αναπηρία) που βρίσκονται σε δικαστική συμπαράσταση. Πώς, αλήθεια, συμβαίνει αυτό και γιατί κανείς δεν το συζητάει;
Κατ’ αρχήν, το Ελληνικό Σύνταγμα κατοχυρώνει την καθολικότητα του εκλογικού δικαιώματος: όλοι οι πολίτες, πάνω από μια ηλικία, συμμετέχουν στην εκλογική διαδικασία. Δύο μόνο εξαιρέσεις υπάρχουν: α) Αμετάκλητη καταδίκη για ορισμένα εγκλήματα και β) «ανικανότητα δικαιοπραξίας» (άρ. 51 § 3 εδ. β΄ Συντ.). Πότε, όμως, κανείς χάνει την ικανότητα δικαιοπραξίας; Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα των ΑμεΑ (ΔΣΔΑμεΑ, Ν. 4074/2012), ορίζει (στο άρθρο 12), ότι η δικαιοπρακτική ικανότητα είναι ανθρώπινο δικαίωμα και δεν την στερείται κανείς!
Αλλιώς τα λέει, ωστόσο, η ελληνική νομοθεσία: Η υποβολή ενός προσώπου σε δικαστική συμπαράσταση, λόγω ψυχικής ή διανοητικής διαταραχής, επιφέρει αυτοδικαίως την αφαίρεση της δικαιοπρακτικής του ικανότητας (άρ. 1676 Αστ. Κώδικα). Τούτο, βέβαια, συμβαίνει μόνο αν επιβληθεί η «πολύ βαριά» μορφή δικαστικής συμπαράστασης, από τις τέσσερις που υπάρχουν, δηλ. η «πλήρης στερητική». Μόνο πως η Ελληνική Δικαιοσύνη έχει καταφέρει το απίστευτο: πάνω από το 90% (!) των αποφάσεων επιβάλλουν αυτή τη μορφή δικαστικής συμπαράστασης. Στη συνέχεια, έρχεται η εκλογική νομοθεσία για να μας πει ότι (όλοι) όσοι βρίσκονται σε πλήρη στερητική δικαστική συμπαράσταση στερούνται (και) του δικαιώματος του εκλέγειν (άρ. 5 ΠΔ 26/2012). Έτσι, κατ’ αποτέλεσμα: όποιος τεθεί σε δικαστική συμπαράσταση, τα «χάνει όλα» και το δικαίωμα ψήφου μαζί! Είναι ανεκτό αυτό το νομικό «γαϊτανάκι»;
Σύμφωνα με το άρθρο 21 § 6 Συντ., τα ΑμεΑ έχουν δικαίωμα συμμετοχής στην «πολιτική ζωή της χώρας», ενώ σύμφωνα το άρ. 29 της ΔΣΔΑμεΑ «μπορούν να συμμετέχουν, αποτελεσματικά και πλήρως, στην πολιτική και δημόσια ζωή, [και ειδικότερα], να ψηφίζουν και να εκλέγονται…» Επιπλέον, το άρ. 3 του 1ου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ εγγυάται τις «Ελεύθερες εκλογές» και, ως εκ τούτου, τη συμμετοχή όλων σ’ αυτές. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, έχει διακηρύξει ότι «μόνο οι πολίτες, οι οποίοι μπορούν να εκτιμήσουν τις συνέπειες των αποφάσεών τους και να λαμβάνουν συνειδητές και συνετές αποφάσεις, πρέπει να συμμετέχουν στις δημόσιες υποθέσεις» και, ακολούθως, δέχεται ότι η στέρηση του δικαιώματος ψήφου είναι ανεκτή (Strøbye και Rosenlind κατά Δανίας, 02.02.2021, Caamaño Valle κατά Ισπανίας, 11.05.2021), εφόσον είναι ανάλογη προς τον σκοπό της και βασίζεται σε εξατομικευμένη κρίση. Σ’ αυτή βάση, έχει κρίνει ότι η στέρηση του δικαιώματος του εκλέγειν, σε τεθέν υπό μερική δικαστική συμπαράσταση πρόσωπο, χωρίς αυστηρό και εξατομικευμένο έλεγχο των ικανοτήτων του, παραβιάζει το δικαίωμα σε ελεύθερες εκλογές (Marinov κ. Βουλγαρίας, 15.02.2022). Ομοίως έκρινε ότι η έλλειψη εξατομικευμένης δικαστικής αξιολόγησης και βάσει μόνο της ψυχικής διαταραχής του προσώπου, δε συνιστά νόμιμο λόγο περιορισμού του δικαιώματος ψήφου (Alajos Kiss κ. Ουγγαρίας, 20.5.2010).
Στην Ευρώπη, συναντούμε τρεις διαφορετικές επιλογές: κάποιες χώρες υιοθετούν την πλήρη πολιτική συμμετοχή των ψυχικά ασθενών, άλλες τη μερική/περιορισμένη και άλλες, όπως η Ελλάδα, τον πλήρη αποκλεισμό. Η τάση, όμως, που διαμορφώνεται είναι καταφανώς υπέρ της πλήρους πολιτικής συμμετοχής των ατόμων με ψυχική διαταραχή.
Έτσι ενδεικτικά:
● στο Ηνωμένο Βασίλειο (Αγγλία, Ουαλία), δεν υπάρχει περιορισμός του εκλογικού δικαιώματος για λόγους ψυχικής υγείας, αναπηρίας κλπ.
● στη Γαλλία με το νόμο της 23ης Μαρτίου 2019, όλοι οι ενήλικες έχουν δικαίωμα ψήφου.
● στην Αυστρία (άρθρ. 26 § 2 Συντ.), περιορισμός του δικαιώματος ψήφου επέρχεται μόνο ως συνέπεια αμετάκλητης καταδίκης, και τέλος,
● στη Γερμανία, ο γενικός αποκλεισμός από το δικαίωμα ψήφου των προσώπων υπό δικαστική συμπαράσταση και των εγκληματιών που βρίσκονται σε ψυχιατρικό νοσοκομείο, κρίθηκε ως αντισυνταγματικός από το Συνταγματικό Δικαστήριο (29.1.2019, 2 BvC 62/14]. Απαιτείται συνεπώς μια εξατομικευμένη δικαστική απόφαση (σε σπάνιες περιπτώσεις).
Το εκλογικό δικαίωμα αποτελεί πυρηνικό στοιχείο της ιδιότητας του πολίτη. Η στέρησή του ενισχύει τον κοινωνικό αποκλεισμό, προωθεί την περιθωριοποίηση, συνιστά δυσμενή διάκριση, επιτείνει τον στιγματισμό και, τελικά, εμπεδώνει για τους ψυχικά ασθενείς το απευκταίο: «άλλοι για μας, χωρίς εμάς».
Από την άλλη, τα οφέλη από την ψήφο των ψυχικά ασθενών φαίνονται πολλά: υποβοήθηση της κοινωνικοποίησης, ανάληψη ευθύνης, άσκηση δικαιωμάτων, ενδιαφέρον για την πολιτική, καταπολέμηση στερεοτύπων και διακρίσεων. Οι ψυχικά ασθενείς γίνονται ισότιμοι πολίτες και συμμέτοχοι στη δημοκρατία και στην κοινότητα. Μ’ άλλα λόγια: η ψήφος είναι θεραπευτική!
Εξάλλου η επιβολή δικαστικής συμπαράστασης (κατά κανόνα για την προστασία της περιουσίας του ατόμου), δε συνδέεται με την πνευματική ικανότητα λήψης πολιτικών αποφάσεων. Γενικά, βέβαια, η ικανότητα λήψης αποφάσεων στους ανθρώπους εκτιμάται συγκεκριμένα (και όχι γενικά), για κάθε τομέα της ζωής π.χ. οικονομικά, θέματα υγείας. Ερευνητικά άλλωστε, έχει φανεί ότι χρόνιοι ψυχικά ασθενείς είναι σε θέση να κατανοούν και να ασκούν το εκλογικό τους καθήκον (Bhugra, Pathare κ.ά., Intern. Review of Psychiatry 2016, 28:4, 395-399). Η διατήρηση της στέρησης (παρά τα αντίθετα επιστημονικά ευρήματα) συνιστά θεσμική διάκριση, βασισμένη στο στίγμα και την προκατάληψη.
Συνοψίζοντας: η αφαίρεση του εκλογικού δικαιώματος από τους ψυχικά ασθενείς, σε δικαστική συμπαράσταση, παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα και αντιβαίνει στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα των ΑμεΑ. Αυτό που χρειάζεται, λοιπόν, είναι η αλλαγή της νομοθεσίας για τη δικαστική συμπαράσταση, ώστε να πάψει να προκαλεί την (αυτόματη) στέρηση της δικαιοπρακτικής ικανότητας. Ακολούθως, θα πρέπει, στην εκλογική νομοθεσία, να αποσυνδεθεί το εκλογικό δικαίωμα από τη δικαστική συμπαράσταση. Ήδη, άλλωστε, το Ψήφισμα της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης [Res 2155 (2017) § 7.2.1] ζητά την αποσύνδεση του δικαιώματος ψήφου από την δικαιοπρακτική ικανότητα και την πλήρη δικαστική συμπαράσταση. Ας μην ξεχνάμε ότι, μέχρι πριν κάποια χρόνια, η ψήφος των κρατουμένων εθεωρείτο αδιανόητη· σήμερα οι κάλπες στις φυλακές είναι δεδομένες. Πότε, αλήθεια, θα στηθούν αντίστοιχες κάλπες (και) σ’ ένα ψυχιατρικό νοσοκομείο της χώρας μας;
Σ’ ένα εξελισσόμενο διεθνές νομικό περιβάλλον, η θέση και μεταχείριση των ΑμεΑ και των ψυχικά ασθενών ειδικότερα έχει βελτιωθεί: Από το «ψυχιατρικό άσυλο» και την απομόνωση, σήμερα είμαστε στην ανοιχτή φροντίδα ψυχικής υγείας και τη ζωή στην κοινότητα. Η στέρηση του δικαιώματος ψήφου πάει αντίθετα σ’ αυτή την κατεύθυνση· συνιστά απολίθωμα του παρελθόντος και μια παραφωνία στο κεκτημένο της συμπερίληψης. Όμως, η σύγχρονη δημοκρατία δεν ανέχεται πολίτες δεύτερης κατηγορίας!
* Δρ Νομικής, δικηγόρος
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας