Ενα ευχάριστο γεγονός στην επικαιρότητα των τελευταίων ημερών ήταν η ανακοίνωση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ότι η πανδημία του νέου κορονοϊού (Covid-19) έπαψε πλέον να «επιβάλλει» κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Η ευχάριστη αυτή είδηση παρέχει και μια πρώτης τάξης ευκαιρία να συνειδητοποιήσουμε και να επισημάνουμε ότι, στον απόηχο της πανδημίας, δεν έχουν ακόμη εξαχθεί κάποια αναγκαία συμπεράσματα για τη λειτουργία και την οργάνωση των ανθρώπινων κοινωνιών, ιδίως υπό το πρίσμα παροντικών και μελλοντικών προκλήσεων.
Με δεδομένες τις πολυποίκιλες δυσκολίες για μια τέτοια επιθυμητή και αναγκαία συζήτηση –σε συνάρτηση φέρ’ ειπείν με τη συνεχιζόμενη διαδοχή των παγκόσμιων και τοπικών κρίσεων–, θα επιχειρήσουμε να εστιάσουμε σε ένα βασικό ζήτημα που αναδείχθηκε από τον θεσμικό λόγο σε ελληνικό και διεθνές επίπεδο, καθώς φρονούμε ότι οι δυνατότητες ορθολογικής μελέτης και ανάλυσης πρέπει να καλλιεργούνται ακόμη και υπό δυσμενείς συνθήκες.
Η περίφημη ατομική ευθύνη μας είναι ακόμη οικεία ως σύνθημα ή ανάθεμα από την περίοδο των πρόσφατων περιοριστικών μέτρων, όμως επί της ουσίας έχει βαθιές ρίζες στο παρελθόν και κατ’ ανάγκη θα μας απασχολήσει και στο προβλεπτό μέλλον.
Η κυρίαρχη και παντοιοτρόπως προβαλλόμενη άποψη («αφήγημα») της πρόσφατης δυστοπικής περιόδου που ζήσαμε αναδείκνυε τη συνειδητοποίηση της ατομικής ευθύνης ως κινητήριας δύναμης που ωθεί τους πολίτες να τηρούν τα μέτρα προστασίας των ίδιων, των οικείων τους και των συμπολιτών τους από τον «αόρατο εχθρό». Η ατομική ευθύνη δεν ήταν μόνο το κλειδί για την αποδοχή τής καταφανώς παράλογης απαγόρευσης μετακίνησης σε γειτονικούς δήμους για λόγους άθλησης και χωρίς έκθεση συνανθρώπων σε κίνδυνο.
Λειτούργησε, επιπλέον, και ως καθοριστικό κριτήριο ηθικής ωριμότητας και ανωτερότητας (σε αντίθεση με την επικίνδυνη «ανεμελιά» που, φευ, δεν άφησε αλώβητους ακόμη και τους ταγούς της χώρας) και πολιτικής υπακοής και νομιμοφροσύνης (σε αντίθεση με την παρανομία της άσκοπης κυκλοφορίας στους δρόμους και της ανάπαυσης σε παγκάκι χωρίς την προηγούμενη αποστολή SMS).
Η ατομική ευθύνη, όπως ίσως και οι περισσότερες θεωρητικά ενδιαφέρουσες έννοιες της γλώσσας και του πολιτισμού μας, ορίζεται επί της ουσίας στο πλαίσιο διαδικασιών αντιπαραβολής και αντιδιαστολής με άλλες συναφείς έννοιες.
Στον αντίποδά της βρίσκεται, ασφαλώς, η ανευθυνότητα, πολύ πιο ενδιαφέρουσα όμως είναι η σύγκριση και η αντίθεση με τη συλλογική ευθύνη, η οποία μπορεί με τη σειρά της να εκτείνεται σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα. Πέρα από τη διάκριση μεταξύ υπεύθυνων και ανεύθυνων πολιτών, η οποία προκύπτει από εκάστοτε συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι πίσω από τον καθοριστικό ρόλο της ατομικής ευθύνης στην καθημερινότητα και τη διαχείριση του συγκεκριμένου, δεν παύουν να είναι συλλογικές οι διαδικασίες που τη θεσμοθετούν και την εξειδικεύουν.
Και στην εξειδίκευσή της η ατομική ευθύνη δεν περιορίζεται σε αυτοαναφορικές ενέργειες ετεροκαθοριζόμενων ανθρώπων, αλλά περιλαμβάνει δυνητικά κάθε ενέργεια που καθιστά τον άνθρωπο ον προικισμένο όχι απλώς με δυνατότητες αντίληψης και εκτέλεσης εντολών, αλλά και με ικανότητες οικοδόμησης πολιτισμού στη βάση της σύλληψης και της βίωσης κοινών, ενίοτε και οικουμενικών αξιών. Ας ευχηθούμε και ας επιδιώξουμε με αφορμή την πρόσφατη πανδημία η συζήτηση να ανοίξει και να διεξαχθεί ουσιαστικά.
*διδάσκει Φιλοσοφία στο ΕΚΠΑ
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας