Ομαδικές φωνές πρωτοπορίας

Το ελληνικό θέατρο στον 21ο αιώνα - Ζ΄ Μέρος

Παράλληλα με τα ζητήματα ταυτότητας που εξετάσαμε μέχρι τώρα, ένα άλλο σημαντικό μέρος του ενδιαφέροντος του θεάτρου των τελευταίων χρόνων στράφηκε προς την παραγωγή ενός σκηνικού λόγου, ο οποίος διαμορφώνεται ανεξάρτητα από τον συγγραφέα, και επανατοποθετεί το κείμενο σε μια θέση σχετικά με τα υπόλοιπα σκηνικά μέσα. Η διαδικασία είναι γνωστή ως «μεταδραματικό θέατρο», -όρο που εισήγαγε ο Γερμανός θεωρητικός του θεάτρου Hans-Thies Lehmann- και είναι αλήθεια πως με αφετηρία πιθανόν την παρουσίαση του «Εθνικού ύμνου» από τον Μιχαήλ Μαρμαρινό και την ομάδα Διπλούς Ερως το 2002, αρκετοί από τους πιο δραστήριους νέους θεατρικούς σχηματισμούς κινήθηκαν στη συνέχεια με ζέση σε αυτό το σχετικά παρθένο για το ελληνικό θέατρο τοπίο. Το μεταδραματικό θέατρο με διάφορες μορφές εδραιώθηκε στην ελληνική σκηνή μέσα από τη δράση ομάδων που στόχευαν εξαρχής σε μια νέα εκφραστική γλώσσα. Ανάμεσά τους ίσως η πλέον επιτυχημένη ήταν η ομάδα Blitz (Γιώργος Βαλαής, Αγγελική Παπούλια και Χρήστο Πασσαλή), η οποία μετά το 2004 έδωσε μια σειρά από ενδιαφέρουσες εναλλακτικές οπτικές με βάση πάντα τη γόνιμη έμπνευση, τη διαφορετική προσέγγιση και την έρευνα των μέσων. Η επιτυχία τους γρήγορα έφερε μια πλατιά αναγνώριση και σήμερα ίσως οι Blitz αποτελούν το πλέον γνωστό στο εξωτερικό θεατρικό συγκρότημα.

Από την πλούσια κατάθεσή τους ίσως το πιο θεαματικό παράδειγμα βρίσκεται στην παράσταση με τον τίτλο «Cinemascope», που παρουσιάστηκε το 2010 σε έναν από τους νέους και δραστήριους πολυχώρους που εδραιώθηκαν στην Αθήνα μετά το 2005, στο Bios.

Μια μικρή ωστόσο παρένθεση μπορεί να γίνει εδώ, η οποία αφορά την εντύπωση που προκαλεί πιθανόν στον αναγνώστη του άρθρου η συχνή χρήση αγγλικών ή ξένων γενικών τίτλων για ονομασία των θεατρικών ομάδων, των παραγωγών ή των χώρων όπου δραστηριοποιούνται. Η ονομασία των ανάλογων πειραματικών προσπαθειών ακολουθούσε κάθε εποχή αντίστοιχες ξένες επιδράσεις και λειτουργούσε ως κωδικός για την ένταξη (τουλάχιστον στο επίπεδο των προθέσεων) κάθε προσπάθειας στο ευρύτερο διεθνές πεδίο έρευνας. Ετσι, για παράδειγμα, νεανικές ελληνικές ομάδες που δραστηριοποιήθηκαν στη διάρκεια της δεκαετία του ’70 επέλεγαν ονόματα που τις συνέδεαν με το Living Theatre, το Εργαστήρι του Grotowski ή το Πρωτοποριακό θέατρο της Ευρώπης. Παρόμοια, οι νέες ομάδες μετά τα 2004 επιλέγουν να θέσουν την πρωτοποριακή τους διάθεση (που τώρα ακούει στο όνομα «ερευνητικό» ή «πειραματικό» θέατρο) κάτω από ονομασίες που παραπέμπουν περισσότερο σε μια αγγλόφωνη ή παγκοσμιοποιημένη κοινότητα καλλιτεχνών. Δεν είναι πια διόλου σπάνιο οι παραγωγές να έχουν ξένους τίτλους και οι προσπάθειες να σχολιάζονται με διεθνείς κριτικούς όρους. Σε κάθε περίπτωση από πίσω κρύβεται κάτι περισσότερο από μια απλή «μόδα»: είναι η αδιαμφισβήτητη φιλοδοξία των νέων ανθρώπων να ανοιχτούν σε μια παγκόσμια κοινότητα, κυρίως μέσα από τα ξένα φεστιβάλ, φιλοδοξία που κατά κάποιον τρόπο ικανοποιείται σε φαντασιακό επίπεδο ήδη με την επιλογή εκ μέρους τους μιας ξένης ονομασίας για την όλη προσπάθεια.

Στο «Cinemascope» οι Blitz απέδωσαν την εσχατολογική περιγραφή ενός κόσμου που καταρρέει (κατά μία άποψη θεματικά βρίσκονται κοντά στο εφιαλτικό όραμα του Δημητριάδη), τις τελευταίες ώρες της ανθρωπότητας. Αυτή η μεγαλόπνοη, ρομαντική σε προθέσεις σύλληψη έδωσε την αφορμή στην ομάδα να επανεξετάσει τα εκφραστικά μέσα της ή τουλάχιστον όσα μπορούσαν να δημιουργήσουν μια νέα ποιότητα επικοινωνίας ανάμεσα στην παράσταση και το κοινό. Η κεντρική ιδέα περιλάμβανε μια τεχνολογική εγκατάσταση, η οποία μέσω πολλαπλών ακουστικών (που έχουν δοθεί στους θεατές της παράστασης) είναι ικανή να μετατρέψει την παραγωγή σε ακρόαμα, άλλοτε σε συνάφεια και άλλοτε σε διάσταση με το θέαμα. Πίσω από την προθήκη μιας βιτρίνας ο κόσμος φαίνεται να βιώνει εναγωνίως τις τελευταίες στιγμές του. Οι φωνές όμως που φτάνουν στα αυτιά μας μέσω των ακουστικών μιλούν με μια άλλη φωνή, εσωτερική, για τα χαμένα οράματα της ανθρωπότητας, τη χαμένη ανθρωπιά, για τον χαμένο, τελικά, άνθρωπο. Η παράσταση προκάλεσε όπως ήταν φανερό μεγάλη εντύπωση και ίσως ήταν αυτή που καθιέρωσε οριστικά τους Blitz στη συνείδηση ενός μεγάλου κοινού.

Η μεταδραματική παραγωγή των Blitz συνεχίστηκε και την επόμενη χρονιά, με μια παράσταση η οποία πιθανόν βρίσκεται στον αντίποδα από την πλευρά της τεχνολογικής σκευής. Στον «Γαλαξία», που παρουσίασαν οι Blitz στο Ιδρυμα Κακογιάννη το 2011 (ένας ακόμη φορέας που δραστηριοποιήθηκε σχετικά πρόσφατα στον χώρο των καλλιτεχνικών γεγονότων), τα πράγματα είναι εξαιρετικά άμεσα, απλά και πρωταρχικά. Τα μέλη της ομάδας (σε συνεργασία και με άλλους ηθοποιούς) ανεβαίνουν στη σκηνή προκειμένου να μιλήσουν εκ μέρους όλων εκείνων που χάθηκαν, σημαντικών και ασήμαντων, και που σήμερα αποτελούν τον μακρινό γαλαξία του χρόνου και της μνήμης. Το ενδιαφέρον βρίσκεται βέβαια όχι μόνο στην αναφορά όσο στο ότι τα περισσότερα πρόσωπα συστήνονται μέσα από μια ανεστραμμένη βιογραφία, μέσα από το τι δεν έκαναν, δεν πρόλαβαν να κάνουν, τι θα ήθελαν να είχαν κάνει. Είναι επομένως μια αντίστροφη, απομυθοποιητική αφήγηση, όπου άλλοτε με χιούμορ και άλλοτε με μελαγχολία ανακαλούνται οι χαμένες στιγμές των παιδικών χρόνων ή η σχετική παρουσία του ανθρώπου στον χρόνο. Η παραγωγή σημείωσε μια πολύ μεγάλη επιτυχία τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό: η περιοδεία της ομάδας στη Γερμανία τούς χάρισε πλατιά αναγνώριση.

Παρόμοιας θεματικής ήταν ακόμη μια παραγωγή, αυτή τη φορά από τον σκηνοθέτη Βασίλη Μαυρογεωργίου και την ομάδα του, η οποία παρουσιάστηκε αρχικά στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, στο θέατρο Skrow, το 2014, με τον τίτλο «Η Ιστορία της Αυτοθυσίας». Και σε αυτή την περίπτωση, η παράσταση αποτελείται από μια σπονδυλωτή παράθεση περιπτώσεων ανθρώπων που θυσιάστηκαν για το καλό του συνόλου και οι οποίοι ζητούν τώρα μια νέα αξιολόγηση της προσφοράς τους. Η δραματουργία παραμένει ανοικτή και ευέλικτη, τα ονόματα που παρελαύνουν μπορούν να αλλάξουν ή να αυξομειωθούν ανάλογα με τις συνθήκες. Οπως και στον «Γαλαξία» των Blitz υπάρχει μια υπόγεια σύνδεση με το θέατρο-ντοκουμέντο, τουλάχιστον όσον αφορά τις τεχνικές συλλογής και παρουσίασης του υλικού. Ωστόσο το σημαντικό παραμένει η σκηνική παρουσίαση της δραματουργίας, η ευθεία επικοινωνία με το κοινό, η εκμαίευση ενός νέου κώδικα έκφρασης. Αν αναλογιστούμε την ευρεία επιτυχία της, η συγκεκριμένη παράσταση πέτυχε σε πολλούς από αυτούς τους αρχικούς στόχους της.

Το ίδιο όμως ζήτημα, της «μεταδραματικότητας», θα μας απασχολήσει και την επόμενη εβδομάδα.