«Το δημοκρατικό έλλειμμα της Ε.Ε. έχει γίνει συνταγματικό έλλειμμα»

Ο καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Γλασκόβης  Αιμίλιος Χριστοδουλίδης αναλύει τον τρόπο με τον οποίο οι «ντιρεκτίβες» της αγοράς αλλοιώνουν την ευρωπαϊκή συνταγματική τάξη, με τη βοήθεια οργάνων εκτός ελέγχου, όπως το Eurogroup, το Συμβούλιο και τα ευρωπαϊκά δικαστήρια. Δείχνει, επίσης, το πώς η κοινωνική πολιτική θυσιάζεται στην ανταγωνιστικότητα, υποβαθμίζοντας καταλυτικά την εργασία.

Συνέντευξη

● Τίτλος της διάλεξής σας στην Αθήνα είναι ο «Ευρωπαϊκός παρασυνταγματισμός». Τι ακριβώς εννοείτε μ’ αυτόν τον όρο;

Ο «παρασυνταγματισμός» είναι όρος φορτισμένος και ιστορικά βεβαρημένος και αναφερόταν, ως γνωστόν, στο σύνολο των κανονιστικών έκτακτων μέτρων κατά των ατομικών δικαιωμάτων που εφαρμόστηκαν μετεμφυλιακά, παράλληλα αλλά και κατά παράβαση του ισχύοντος Συντάγματος (του ‘52), με επίκληση της ανάγκης απόκρουσης του εθνικού κινδύνου. 

Εάν έχει νόημα ο εκούσιος αυτός αναχρονισμός, δεν είναι βέβαια γιατί συντρέχουν παρόμοιες συνθήκες και πολιτικές ισορροπίες. Εχει νόημα γιατί βρισκόμαστε μπροστά σε ένα πρωτοφανές για τα ευρωπαϊκά δεδομένα φαινόμενο απορρύθμισης του Συντάγματος ή τουλάχιστον των θεμελιωδών εκείνων ρυθμίσεων, διαδικασιών και αρχών που αποτελούσαν τη συνταγματική βάση της Ε.Ε. 

Εν όψει μιας νέας εκδοχής («συνεχούς») κατάστασης ανάγκης, συνταγματικές δεσμεύσεις παραμερίζονται και αθετούνται, βασικές συνταγματικές έννοιες επαναπροσδιορίζονται και η αυθαίρετη χρήση της «αναλογικότητας» από τα ευρωπαϊκά δικαστήρια υπονομεύει τα εθνικά συστήματα κοινωνικής προστασίας και τον κοινωνικό συνταγματισμό σε ευρωπαϊκό επίπεδο. 

Σωρευτικά αυτά τα φαινόμενα δρομολογούν μία παράλληλη, οιονεί συνταγματική τάξη, επί τη βάσει της λογικής της «αναγκαιότητας», της πολιτικής της στράτευσης στην υπηρεσία μιας ολοκληρωτικής αγοράς, με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση του κράτους δικαίου. Εν ολίγοις έναν παρασυνταγματισμό.

● «Οικονομική αποτελεσματικότητα μέσω του ανταγωνισμού» και «αλληλεγγύη» αποδεικνύονται, υπό καθεστώς νεοφιλελευθερισμού, έννοιες συγκρουόμενες, με τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις  –και όχι μόνο – να δείχνουν την προτίμησή τους στην πρώτη εις βάρος της δεύτερης. Ποιες είναι οι συνέπειες;

Η διάγνωσή σας είναι απολύτως ορθή και οι συνέπειες συντριπτικές. Αυτό που χάνεται, και που έχει απόλυτη σημασία να κρατηθεί, είναι η συνειδητοποίηση ότι αυτή η σύγκρουση «ανταγωνισμού» και «αλληλεγγύης» συμβαίνει σε πολιτικό και όχι γνωσιολογικό επίπεδο, που σημαίνει ότι τα αποτελέσματά της είναι αναστρέψιμα και δεν αποτελούν οδόσημα κάποιας πορείας με τέλος την απόκτηση της πραγματικής γνώσης ως αποκαλυμμένης από τη δυναμική της αγοράς. 

Το λέω αυτό γιατί ο Hayek, ο κατεξοχήν θεωρητικός του νεοφιλελευθερισμού, αυτό ακριβώς υποστήριξε στην περίφημη, και βαθιά προβληματική, ομιλία του «Der Wettbewerb als Entdeckungsverfahren» («Ο ανταγωνισμός ως διαδικασία ανακάλυψης») του 1968. Αναστρέψιμα λοιπόν, καταρχήν, τα πλήγματα κατά της αλληλεγγύης και του κοινωνικού συνταγματισμού που πηγάζει από αυτήν.

● Να το αναλύσουμε αυτό λίγο περισσότερο;

Ας εμβαθύνουμε λίγο σε αυτές τις δύο έννοιες και τη σχέση τους.

Για την αλληλεγγύη σάς παραπέμπω στη σκέψη του Alain Supiot, τον οποίο βέβαια γνωρίζετε αφού η εφημερίδα φιλοξένησε τις προάλλες μια συζήτηση που είχατε μαζί του σ’ αυτό ακριβώς το θέμα. Για τον Supiot η αλληλεγγύη είναι η «δογματική» βάση του Δικαίου, με την έννοια ότι ο λόγος του Δικαίου από αυτήν εννοιοδοτείται και σε αυτήν στηρίζεται, αξιωματικά. Και η αντίθεσή του σε αυτό που ονομάζει ολοκληρωτισμό της αγοράς (marche totale) αφορά ακριβώς τη σύγκρουση που συζητάμε, της αλληλεγγύης με τη λογική του ανταγωνισμού. 

Είναι η δυναμική που σφράγισε την ιστορία της Ε.Ε. μέχρι σήμερα. Οταν με τη Συνθήκη της Ρώμης μπήκαν τα θεμέλια της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, η έμφαση στον οικονομικό ανταγωνισμό απέβλεπε ρητά στην οικονομική ανάπτυξη, που με τη σειρά της απέβλεπε (πάλι ρητά) σε κοινωνικά οφέλη: στη δυνατότητα παροχής δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών, στην παροχή πρόνοιας, στην άνοδο του επιπέδου ζωής. 

Κανένας σήμερα δεν μιλά για την αρχική αυτή σύζευξη: ο ανταγωνισμός αποκόπηκε από τελεολογίες αυτού του τύπου. Σήμερα, η οικονομική ελευθερία όχι μόνο δεν χρειάζεται να στηριχτεί στην κοινωνική της προσφορά, αλλά όταν συγκρούεται με κοινωνικά δικαιώματα (όπως στις αποφάσεις του ΔΕΕ στις οποίες θα αναφερθώ) υπερτερεί. 

Εάν μπορούμε να ονομάσουμε το πρώτο στάδιο, στάδιο της σύζευξης, και το δεύτερο στάδιο που το ακολούθησε αυτό της αποκοπής, σήμερα είμαστε στο τρίτο στάδιο, της υπαγωγής. Εδώ η χειραφέτηση της οικονομίας από την κοινωνία μπαίνει στο τελευταίο θλιβερό της κεφάλαιο, μιας ευρωπαϊκής διαδρομής που πελαγοδρομεί. 

Με την κρίση, και υπό το φάσμα της χρεοκοπίας, η ανάκτηση ανταγωνιστικότητας ανάγεται σε κυρίαρχο σκοπό της άσκησης της δημόσιας εξουσίας. Το ακούμε καθημερινά στο σημείο που να έχει γίνει αναντίρρητο. Τις εθνικές οικονομίες, σαν την ελληνική, που η νομισματική ένωση τις εγκλώβισε και τις άφησε χωρίς τη δυνατότητα να ανακτήσουν ανταγωνιστικότητα υποβιβάζοντας το νόμισμά τους, τις υποχρεώνει να επιτύχουν την ανταγωνιστικότητα υποβαθμίζοντας τη μόνη άλλη μεταβλητή που ελέγχουν, την εργασία. 

Με την υπονόμευση της εργατικής προστασίας και τη στροφή προς την υπερεκμετάλλευσή της, η κοινωνική πολιτική θυσιάζεται στην ανταγωνιστικότητα, όχι ως έμμεση συνέπεια αλλά ως άμεση πράξη δημόσιας εξουσίας. Η ανατροπή είναι πλήρης και ο κύκλος κλείνει.

● Και στα καθ’ ημάς;

Γυρνάω στα δικά μας. Μένω αμήχανος όταν διαβάζω, σε ένα σχέδιο αναθεώρησης του Συντάγματος από έξι καταξιωμένους συνταγματολόγους που έπεσε πρόσφατα στα χέρια μου, ότι από το «καινοτόμο Σύνταγμα για την Ελλάδα» θα αφαιρεθεί η αναφορά στα κοινωνικά δικαιώματα, διότι «μετά την τραυματική εμπειρία της εποχής των μνημονίων, κρίθηκε, για λόγους όχι μόνο ηθικο-πολιτικής, αλλά και επιστημονικής ειλικρίνειας, ότι είναι σκοπιμότερο η κατοχύρωση των κοινωνικών δικαιωμάτων να γίνεται μέσω της γενικής ρήτρας του κοινωνικού κράτους, παρά με την εξαγγελία δικαιωμάτων, που την πραγμάτωσή τους το κράτος δεν μπορούσε κατ’ ουσίαν ποτέ και ειδικά σήμερα δεν μπορεί να εγγυηθεί». 

Η «επιστημονική ειλικρίνεια» φαντάζομαι αναφέρεται στο γνωσιολογικό επιχείρημα του Hayek, ότι τα κοινωνικά δικαιώματα διαστρεβλώνουν τη λογική του ανταγωνισμού. Αλλά η «ηθικο-πολιτική ειλικρίνεια» της αποσιώπησής τους σε τι συνίσταται ακριβώς;

● Πώς μπορούμε ακόμα να μιλάμε για έναν ευρωπαϊκό συνταγματισμό, τη στιγμή που ανεξέλεγκτα όργανα, όπως η ΕΚΤ, η Κομισιόν, το Eurogroup, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο ή το ΔΝΤ, επιβάλλουν τις ντιρεκτίβες των αγορών, μετατρέποντας συστηματικά τα Συντάγματα χωρών της ευρωζώνης σε «χαρτιά» χωρίς κανένα αντίκρισμα;

Το «δημοκρατικό έλλειμμα», που κάποτε κυριαρχούσε στις συζητήσεις για την Ε.Ε., σήμερα έχει μεταλλαχθεί σε «συνταγματικό έλλειμμα». Το πρώτο αφορούσε την ασύμμετρη σχέση νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας (ενός αδύναμου Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου έναντι μιας παντοδύναμης Κομισιόν). 

Ο συσχετισμός των δύο δεν έχει αλλάξει. Μόνο που η άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας έχει περάσει αποφασιστικά στο Eurogroup, το οποίο επιβάλλει πολιτικές επιλογές δανειστών προς οφειλέτες και όχι πολιτικών εταίρων. Παγιώνεται μία δομή η οποία θεσμικά προστατεύει τη διακυβέρνηση της ελεύθερης αγοράς από δημοκρατικές παρεμβάσεις. Αυτά είναι όλα γνωστά και ως Ελληνες τα έχουμε υποστεί με πρωτοφανή βαρβαρότητα.

● Και τι γίνεται με την κυριαρχία των αγορών;

Οι ντιρεκτίβες των αγορών, όπως τις αποκαλείτε, είναι καθαρά αντισυνταγματικές, στο μέτρο που παραβιάζουν συνταγματικούς κανόνες. Εχει σημασία η καταγγελία αυτή; Απολύτως. Τόσο σε συμβολικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο πολιτικής εμπειρίας, η ανανεούμενη αναγνώριση του Συντάγματος ως έκφραση και καταστάλαγμα της πολιτικής μας βούλησης ως λαού έχει μεγάλη σημασία, έστω και ως αντίσταση στην καταστρατήγησή του. 

Το μεγαλύτερο πρόβλημα, για να το πω έτσι, δεν είναι το καταφανές αντισυνταγματικό, αλλά το λανθάνον, που ακολουθεί μια λογική υποκατάστασης. 

Οταν το ΔΕΕ του Λουξεμβούργου, φέρ’ ειπείν, εφαρμόζει το τεστ της αναλογικότητας για να αποφασίσει εάν είναι νόμιμη η απεργία των Σουηδών ή των Φινλανδών εργατών υπέρ της προστασίας των συλλογικών τους συμβάσεων, δεν δρα καταφανώς αντισυνταγματικά. Απλώς υποκαθιστά τη δημοκρατική επιλογή προστασίας των εργατών με μία «ορθολογική» στάθμιση των συμφερόντων εργατών και κεφαλαιοκρατών. Η υποκατάσταση αφήνει χωρίς έρεισμα την καταγγελία αντισυνταγματικότητας.

● Η κρίση συνδικαλιστικής εκπροσώπησης δεν οφείλεται μόνο στην απορρύθμιση της αγοράς εργασίας και στη συνολική αντεργατική νομοθεσία, αλλά και στην αναξιοπιστία των ίδιων των συνδικαλιστικών οργανώσεων, οι οποίες για πολλά χρόνια υπηρέτησαν τον κυβερνητικό ή τον συντεχνιακό συνδικαλισμό. Μπορούν σήμερα να ανακτήσουν μέρος της αξιοπιστίας τους;

Τα προβλήματα, τα διλήμματα, και οι καπηλεύσεις ακόμα, είναι γνωστά. Στην άσκηση της κριτικής πρέπει να διακρίνουμε όμως καθαρά μεταξύ του θεσμού της συνδικαλιστικής εκπροσώπησης και του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι εν γένει από τη μία πλευρά, και συγκεκριμένων πρακτικών από την άλλη. 

Εν ονόματι της κριτικής των τελευταίων έχει εξαπολυθεί μια άνευ προηγουμένου επίθεση στη συνδικαλιστική εκπροσώπηση, που σημαίνει εδώ τον συλλογικό αυτοπροσδιορισμό στον χώρο της εργασίας. Δύο συνδεδεμένα δείγματα της ολίσθησης:

Χρησιμοποιώντας το τεστ της «αναλογικότητας», που είναι στην ουσία μία τεχνική αυθαιρεσίας, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (ΔΕΕ) «ζύγιασε» την προστασία της εργασίας έναντι του δικαιώματος διακίνησης κεφαλαίων και υπηρεσιών και σε μια σειρά καταστροφικών αποφάσεων από το 2007 μέχρι σήμερα τάχθηκε υπέρ των οικονομικών ελευθεριών, νομιμοποιώντας τη μειοδοσία της εργασίας, καταργώντας τη συνταγματική προστασία των συλλογικών συμβάσεων και διαδικασιών εθνικών δικαιικών τάξεων, πλήττοντας καίρια το κατοχυρωμένο δικαίωμα της απεργίας και καταστρατηγώντας την ίδια του τη δικαιοδοτική εξουσία. 

Ενθαρρυμένο από τις νέες διανοιγόμενες δυνατότητες υπονόμευσης του συνδικαλισμού, το ισχυρότατο λόμπι των εργοδοτών στον Διεθνή Οργανισμό Εργασίας, τον αρχαιότερο διεθνή οργανισμό, έχει εδώ και δύο χρόνια αποσυρθεί από τις τριμερείς διαδικασίες, εκβιαστικά πιέζοντας για τη μη αναγνώριση του δικαιώματος στην απεργία, και παραλύοντάς τες.

● Πολλά λέγονται για την απεργία το τελευταίο διάστημα…

Το δικαίωμα στην απεργία, ας το πούμε καθαρά, είναι συστατική διάσταση του δικαιώματος του συνεταιρίζεσθαι, όταν αυτό εκληφθεί, όπως του πρέπει, όχι ως ατομικό αλλά ως συλλογικό-κοινωνικό δικαίωμα. Η δυνατότητα του συλλογικού «πράττειν» είναι εγγενής στο «συνεταιρίζεσθαι». 

Για τον λόγο αυτό οι «αναθεωρητές» μας συνταγματολόγοι σφάλλουν όταν υποστηρίζουν ότι στο «καινοτόμο» τους Σύνταγμα «αποτολμάται να αναγνωριστεί ως δικαίωμα, παράλληλα με την απεργία, και η ανταπεργία». Μία επίφαση μόνο συμμετρίας συνδέει την απεργία και την ανταπεργία: ως συλλογικό δικαίωμα η απεργία υποστηρίζει τη δυνατότητα συλλογικού αυτοκαθορισμού, ως ατομικό δικαίωμα η ανταπεργία την υποσκάπτει.

● Η νεοφιλελεύθερη πολιτική έχει οδηγήσει σε έναν πόλεμο εναντίον των νέων γενεών, αφαιρώντας τους προκαταβολικά δικαιώματα, προοπτικές και πόρους. Με ποιο κίνητρο μπορούν να κινητοποιηθούν οι νέοι για την προάσπιση των δικαιωμάτων σήμερα, στον βαθμό που προεξοφλούν ότι αυτά δεν τους αφορούν;

Είναι, πράγματι, εξαιρετικά δύσκολο να απαντηθεί αυτή η ερώτηση. Μια πρώτη απάντηση είναι ότι τα «δικαιώματα» δεν είναι πανάκεια και ότι η «προάσπισή» τους ως αντικείμενο πολιτικής στράτευσης δεν προέχει πάντα. Κάποιες φορές άλλες οδοί πολιτικής κινητοποίησης και αμφισβήτησης είναι αποτελεσματικότερες. Αλλά η ερώτηση πάει βαθύτερα. 

Στις νέες γενιές σήμερα έχει επιβληθεί μια βαριά θυσία, στέρησης προοπτικών και δυνατοτήτων. Και σε άλλες γενιές υποβλήθηκαν παρόμοια βαριά τιμήματα. Αναφέρομαι στις γενιές που ζήσανε τον πόλεμο και τις πρώτες μεταπολεμικές γενιές της στέρησης. Υπάρχει όμως μία καίρια διαφορά, που καθιστά την τωρινή κατάσταση δυσβάσταχτη. Γιατί σήμερα στους νέους έχει επιβληθεί η θυσία αλλά δεν τους έχει αναγνωριστεί. Αν είναι να μιλήσουμε για «ηθικο-πολιτική ειλικρίνεια» εδώ καλείται να καταδειχτεί.

Την επιμέλεια του κύκλου έχει ο Κώστας Δουζίνας, καθηγητής και ιδρυτής του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών Επιστημών του Κολεγίου Μπέρκμπεκ.