Μια άκρως ταξική φυσική καταστροφή

O τυφώνας «Μάθιου», ο ισχυρότερος στον Ατλαντικό εδώ και σχεδόν μια δεκαετία, χτύπησε την Αϊτή στις 4 Οκτωβρίου με ισχυρούς ανέμους να σκορπούν τον θάνατο και την καταστροφή αφήνοντας τουλάχιστον 1.000 νεκρούς και περισσότερους από 2 εκατομμύρια ανθρώπους -από τα 10 εκατομμύρια του πληθυσμού του νησιού- να πλήττονται. Στα απομεινάρια του παραμονεύουν η πείνα και η χολέρα.

Ωστόσο, οι Αϊτινοί είναι εξοικειωμένοι με την καταστροφή. Ενας σεισμός το 2010 άφησε τουλάχιστον 100.000 νεκρούς και μια επακόλουθη επιδημία χολέρας έπληξε πολύ περισσότερους.

Στις πλημμύρες του 2004 έχασαν τη ζωή τους επίσης χιλιάδες. Και αυτά είναι μόνο τα σημαντικά γεγονότα που προβλήθηκαν από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Για τους περισσότερους ανθρώπους στην Αϊτή οι λεγόμενες «φυσικές καταστροφές» είναι ένα επαναλαμβανόμενο θέμα στη ζωή τους.

Εν τούτοις στις ΗΠΑ η κατάσταση διαμορφώθηκε διαφορετικά. Ο τυφώνας «Μάθιου» έφτασε στη Φλόριντα δύο ημέρες αργότερα, πλήττοντας τις ακτές στη Βόρεια και τη Νότια Καρολίνα, σκοτώνοντας τουλάχιστον 33 ανθρώπους.

Αν και η καταιγίδα επιβραδύνθηκε, η διαφορά στους αριθμούς των θανάτων που προκάλεσε δεν είναι τυχαία καθώς οι φυσικές καταστροφές παραμένουν δυσανάλογα πιο επικίνδυνες για τους φτωχούς.

Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο αριθμός των θανάτων από καταστροφές πέφτει.

Ωστόσο, εξακολουθούν να έχουν τις πιο εξουθενωτικές επιπτώσεις στις αναπτυσσόμενες χώρες, όπου η αύξηση του πληθυσμού, η «άνθηση» των παραγκουπόλεων και η υποβάθμισης της γης λειτουργούν προσθετικά μεγιστοποιώντας τις επιπτώσεις.

Οι στατιστικές των καταστροφών στον αναπτυγμένο κόσμο μάς δίνουν μια εντελώς διαφορετική εικόνα, στην οποία ο αριθμός των θανάτων σε σχέση με τον συνολικό πληθυσμό έχει μειωθεί εντυπωσιακά τις τελευταίες δεκαετίες.

Τα κτίρια και συνολικότερα οι δομές αντέχουν στους κινδύνους, οι υπηρεσίες έκτακτης ανάγκης είναι καλύτερα εξοπλισμένες και τα συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης γίνονται ολοένα και πιο εξελιγμένα.

Ολα αυτά έχουν μειώσει τις ανθρώπινες απώλειες, ακόμη και αν το κόστος σε υλικό επίπεδο έχει αυξηθεί τουλάχιστον οκτώ φορές στις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Δύο κόσμοι

Οι φυσικές καταστροφές εκδηλώνονται με δύο πολύ διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με το ποιο σημείο του κόσμου χτυπούν. Στην πραγματικότητα μιλάμε για «δύο κόσμους» που στην πράξη διαχωρίζουν τους ανθρώπους στις αναπτυγμένες και τις αναπτυσσόμενες χώρες όσον αφορά τον πλούτο, το προσδόκιμο ζωής και την έκθεση στον κίνδυνο.

Για τον έναν κόσμο η καταστροφή μετριέται κατά κύριο λόγο με τις οικονομικές απώλειες που επιφέρει, ενώ για τον άλλο μετριέται με τις απώλειες των ζωών.

Η ρίζα αυτού του διαχωρισμού έγκειται στον τρόπο που η καταστροφή γίνεται αντιληπτή. Στον αναπτυγμένο κόσμο, οι καταστροφές θεωρούνται μη φυσιολογικές εκδηλώσεις, μια προσωρινή διακοπή στην καθημερινή ζωή μετά τις οποίες ακολουθεί η επιστροφή στην «ομαλότητα».

Στις 9 Οκτωβρίου, για παράδειγμα, δύο ημέρες μετά την κορύφωση της καταιγίδας στη Φλόριντα, ο κυβερνήτης της Πολιτείας ανακοίνωσε ότι η Εθνική Φρουρά θα βοηθήσει να ξανανοίξουν τα σχολεία το συντομότερο δυνατόν.

Στον αναπτυσσόμενο κόσμο, οι καταστροφές θεωρούνται φυσιολογικά γεγονότα της καθημερινής ζωής με τα οποία οι άνθρωποι πρέπει να μάθουν να ζουν.

Ετσι, αυτό που θεωρείται φυσιολογικό είναι ότι η κοινωνία και ο πολιτισμός είναι εν μέρει προϊόν της προσαρμογής στη συχνή εμφάνισή τους.

Αυτή η γραμμή διαχωρισμού επεκτείνεται επίσης και στη φύση των κρατών. Ο αναπτυγμένος κόσμος διέπεται από την πεποίθηση της «εθνικοποίησης» των καταστροφών, που απαλλάσσει τους πολίτες από την ευθύνη για την προσωπική τους ασφάλεια.

Αντίθετα, στις αναπτυσσόμενες χώρες απουσιάζουν η θεσμική ικανότητα και οι υποδομές για να καλύψουν τις ανάγκες των πολιτών τους.

Αυτή η παραμέληση έχει αποτέλεσμα οι κοινότητες να γίνονται πιο δυνατές και πιο αυτάρκεις, με την αλληλεγγύη να αναπτύσσεται σε τοπικό επίπεδο ανάμεσα σε οικογένειες, σε φίλους και στις γειτονιές.

Στον αναπτυγμένο κόσμο, ο περιορισμός των καταστροφών είναι πρωτίστως ζήτημα της επιστήμης και της τεχνολογίας, αλλά και της αριθμητικής μοντελοποίησης του κινδύνου.

Ωστόσο, για τους ανθρώπους στον αναπτυσσόμενο κόσμο η αντιμετώπιση των καταστροφών στηρίζεται πάνω στους ίδιους τους εαυτούς τους, επειδή το κράτος δεν διαθέτει τα μέσα ώστε να δώσει τεχνολογικές λύσεις.

Οι αναπτυγμένες χώρες ανησυχούν όλο και περισσότερο για την προστασία της ιδιοκτησίας και για ευαίσθητες δομές, όπως είναι οι ουρανοξύστες και τα εργοστάσια πυρηνικής ενέργειας.

Σε μεγάλο βαθμό οι καταστροφές υπολογίζονται σε υλικές ζημιές, όπως συνέβη και με τον τυφώνα «Μάθιου» όπου γνωστοποιήθηκε ότι οι οικονομικές απώλειες πλησιάζουν τα 6 δισεκατομμύρια δολάρια.

Αντίθετα, ενώ οι ζημιές που προκαλούνται στις αναπτυσσόμενες χώρες μπορεί να είναι τεράστιες σε οικονομικές απώλειες, η καταστροφή εξακολουθεί ακόμα να μετριέται με τις απώλειες των ζωών.

Και οι κυβερνήσεις εξακολουθούν να ασχολούνται κυρίως με τη σωτηρία των ανθρώπων.

Ως αποτέλεσμα των διαφορών, τόσο για το τι σημαίνουν οι καταστροφές όσο και για τον τρόπο αντιμετώπισής τους, οι κοινοτικές και οργανωτικές ικανότητες των ανθρώπων στις αναπτυσσόμενες χώρες συχνά απορρίπτονται και αγνοούνται αδίκως.

Και η ενθάρρυνση της αυτάρκειας θεωρείται από τους επαγγελματίες στις αναπτυγμένες χώρες απάντηση στην απουσία των κρατικών υπηρεσιών και όχι θεμέλιο που κάνει τις κοινότητες ανθεκτικές.

Τέτοιες αντιλήψεις ωθούν ακόμη περισσότερο σε ένα αβέβαιο μέλλον, καθώς η κλιματική αλλαγή και η αύξηση του πληθυσμού θα επηρεάσουν στο μέλλον τόσο την έκταση όσο και τη συχνότητα των ακραίων φαινομένων.

Κι όταν οι καταστροφές, όπως αυτές που προκάλεσε ο τυφώνας «Μάθιου», γίνουν πιο σύνηθες φαινόμενο, όλοι μας μπορεί να αναγκαστούμε να εξαρτόμαστε λιγότερο από τις κρατικές υπηρεσίες και περισσότερο από τους εαυτούς μας και τους συνανθρώπους μας.