Σημειώσεις εντός κι εκτός σκηνής

Ματαιοδοξία, λέει κάπου ο ίδιος, μοιάζει να κινεί κάθε ανάλογη προσπάθεια – μα και τι άλλο; Ομως ανήκει στον συγγραφέα το βήμα εκείνο που θα μεταβάλει την προσπάθειά του σε «αναφορά». Είναι μια αναγωγή του ενδεικτικού σε παράδειγμα παρόμοια με ό,τι επιχειρεί ο σκηνοθέτης στο θέατρο: θέλει να διακρίνει το βαρύ πίσω από τα πτερόεντα, να στεριώσει τον άξονα της μνήμης που αξιώνει τα θραύσματα, να μετατρέψει «μισοϊδωμένα πρόσωπα ή γραμμές» σε ζωντανούς συνοδοιπόρους του βίου, φίλους και δασκάλους που κατοίκησαν κάποτε και κατοικούν ακόμη τον δημιουργό.

Οι «Τρεις εποχές» αναφέρονται λοιπόν στα τρία στάδια προσωπικής ανέλιξης του σκηνοθέτη. Το πρώτο αφορά την παιδική ηλικία του και κουβαλά μνήμες από τα Εξάρχεια του 1960 και του 1970, θύμισες συγγενικών προσώπων, στιγμές μιας παιδικότητας που όπως περνά στην εφηβεία αποκτά για κέντρο την παρουσία της μητέρας ή τον μεγάλο πρόγονο, θείο του σκηνοθέτη από τη μεριά της μητέρας του, Μάνο Κατράκη. Ενα ακόμη σημείο αναφοράς: η φοίτησή του στη Σχολή του Πέλου Κατσέλη και τα εφόδια που έλαβε από αυτήν.

Η Δεύτερη Εποχή ανοίγει με τη μετάβαση του σκηνοθέτη στη Μόσχα. Η ζωή του Λιθαθινού στη Ρωσία κεντρώνεται γύρω από τις σπουδές του στο Ινστιτούτο της, κοντά στους μεγάλους δάσκαλους του ρωσικού θεάτρου. Αληθινά υπάρχουν σπουδές που δρουν καθοριστικά στη φυσιογνωμία του ανθρώπου. Ειδικά όταν, όπως εδώ, κρύβουν μια τελετουργία ενηλικίωσης, στην οποία ο δημιουργός οφείλει να αποδείξει ότι διαθέτει τα εφόδια, τις αρετές, το πείσμα, την αντοχή, την τόλμη και τρέλα, ώστε όχι μόνο να σπουδάσει θέατρο αλλά και να το γνωρίσει βαθιά.

Η Τρίτη Εποχή αφορά την επιστροφή στην Ελλάδα και ό,τι ακολουθεί. Τώρα, κείμενα με στιγμές της ζωής και του έργου αναμειγνύονται με κείμενα για τη φύση του θεάτρου, την ευθύνη του καλλιτέχνη, τον ρόλο του, κείμενα για συγγραφείς και έργα με τα οποία συναντήθηκε, κείμενα για όλα σχεδόν τα επιμέρους στοιχεία της παράστασης, από την ακρόαση των ηθοποιών μέχρι την ηθική του ερμηνευτή σαν όργανο θεάτρου και μέχρι το κοινό και τις απαιτήσεις του. Το βιβλίο φτάνει ώς τις μέρες μας συμπεριλαμβάνοντας τη μεγάλη προσφορά της Πειραματικής Σκηνής του Εθνικού και, βέβαια, τη συμβολή του σκηνοθέτη στην αναδιαμόρφωση του προγράμματος του Εθνικού και της Σχολής του, με την ίδρυση του Τμήματος Σκηνοθεσίας.

Τολμώ να πω πως στο βιβλίο συγκλίνουν δύο πνεύματα. Το ένα διαθέτει εμφανείς λογοτεχνικές αρετές: πυκνότητα στην έκφραση, μεστό και πνευματώδες ύφος, αμεσότητα και ειλικρίνεια στις αναφορές – το βιβλίο διαβάζεται απνευστί και συνοδεύει για καιρό τον αναγνώστη του ως κείμενο και ως «παράσταση». Το δεύτερο πνεύμα αποκαλύπτει τις βαθιές γνώσεις του συγγραφέα και περιλαμβάνει μερικούς κρίσιμους στοχασμούς για το θέατρο εν γένει – οι τοποθετήσεις του Λιβαθινού σε κείμενα της κλασικής δραματουργίας και στο έργο ξένων και Ελλήνων συναδέλφων του πρέπει να εκτιμηθούν δεόντως και επειγόντως από τη θεατρολογική κοινότητα.

Το περίεργο για τα αντίστοιχα ελληνικά ειωθότα είναι πως πρόκειται για έναν καθόλα ενεργό δημιουργό που προφανώς θα εξελιχθεί περαιτέρω. Γιατί τότε προβαίνει σε αυτή την κατάθεση σήμερα; Πιστεύω γιατί το βιβλίο του δεν λειτουργεί σαν το «Ιδού ο άνθρωπος!» αλλά σαν το «Ιδού το θέατρό του»… Με τις Εποχές του ο Λιθαθινός εμπλουτίζει τα γράμματά μας με την κατάθεση εκείνου του θεατρανθρώπου που συνεχίζει να πιστεύει ότι για το καθαρό νερό οφείλουν να μιλούν εκείνοι που ταξίδεψαν στην πηγή του – κι όσοι πότισαν με αυτή τα μέσα τους.