Οικολογία και Λογοτεχνία

Σ’ αυτό το πλαίσιο στοχασμού, ήδη από τη δεκαετία του ’70 αναπτύχθηκε ένας κλάδος Σπουδών, η Οικοκριτική (ή Πράσινες Σπουδές) που εξετάζει τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον και τη στάση της λογοτεχνίας σ’ αυτήν.

Πέρα από επαναναγνώσεις κλασικών κειμένων με έμφαση στη φύση, που επιχειρούν οι οικοκριτικοί, εστιάζουν και σε νεότερα έργα, λογοτεχνικά και μη, στα οποία εξετάζουν τις έννοιες της ανάπτυξης, της ισορροπίας, της αμοιβαιότητας, της καταστροφής και της ανθρώπινης ευαισθητοποίησης, αλλά και τις πολιτικές που (δεν) εφαρμόζονται.

Στην ελληνική πεζογραφία των τελευταίων χρόνων, παρατηρώ τρεις τέτοιες τάσεις: τη δυστοπική, που προεξαγγέλλει ένα δυσοίωνο μέλλον, όπου η καταστροφή είναι ανεπίστρεπτη, την αποαναπτυξιακή, που ρίχνει το βάρος της σε μια ήπια ανάπτυξη, πιο συμφιλιωμένη με τη φύση, χωρίς την καταναλωτική μανία του σύγχρονου κατοίκου της πόλης, και, τέλος, τη διεθνοποιημένη, η οποία βλέπει το φαινόμενο στην παγκοσμιοποιημένη του μορφή.

Ολα αυτά περιλαμβάνονται στη θεματική ανθολογία Οικοεγκλήματα (Κέδρος, 2008), όπου τα οικονομικά συμφέροντα και η βιομηχανοποίηση, η ζοφερή εικόνα της οικολογικής κρίσης και τα τοξικά απόβλητα, η εκδίκηση της φύσης κ.λπ. χρωματίζουν, συνήθως μελανά, τη σημερινή κατάσταση.

Ας πιάσουμε τώρα ξεχωριστά κάθε τάση, από αυτές που προανέφερα.

Η δυστοπία είναι ο συνήθης τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζεται η πραγματικότητα, όταν μια απειλή προοιωνίζεται ένα εφιαλτικό μέλλον. Θυμίζω Τα τελευταία μου λόγια του Santiago Amigorena, όπου το 2086 έχει σημάνει την ολική καταστροφή του πλανήτη.

Στα καθ’ ημάς, ο Μιχάλης Μακρόπουλος στις νουβέλες του Μαύρο νερό (Κίχλη, 2019) και Θάλασσα (Κίχλη, 2020) εστιάζει στην Ηπειρο, όπου απέναντι στην περιβαλλοντική κρίση, που μολύνει εξοντωτικά τα ορεινά εκείνα μέρη και οδηγεί μαζικά στον θάνατο, υψώνεται ένα είδος αντίστασης, κι αυτό είναι η αγάπη και η επιμονή στις ανθρώπινες σχέσεις. Αλλά και στις Ιστορίες από ένα περασμένο μέλλον (Κίχλη, 2022) ο συγγραφέας οραματίζεται το δικό μας αύριο, υποβάλλοντας εναργώς την αίσθηση του ημιθανούς και απαισιόδοξου, καθώς η άχρωμη γη, η συνθετική τροφή και το διαβρωμένο περιβάλλον είναι το καθεστώς σε ένα προδιαγεγραμμένο δυστοπικό μέλλον.

Ακόμα μεγαλύτερο κλίμα απαισιοδοξίας εκπέμπει μέσα στην επικράτεια της παραίτησης ο Ακης Παπαντώνης στο Ρηχό νερό, σκιές (Κίχλη, 2019), ο οποίος επικεντρώνεται στο Τσερνομπίλ του 1986, όπου οι άνθρωποι υφίστανται ένα οδυνηρό πριν, νυν και μετά, θυμούνται ηρωικές στιγμές του παρελθόντος και συνάμα ζουν το αντιηρωικό «παρών» τους, απότοκο της καταστροφής αλλά και της προσωπικής και εθνικής παρακμής. Δυστοπικό σκηνικό λόγω ενός επιβλαβούς ιού στήνει και ο Γιώργος Πολυμενάκος στο Σημείο Εξόδου Ενα (Απόπειρα, 2021), όπου η υγειονομική κρίση συναντά τον ολοκληρωτισμό της εξουσίας.

Η δεύτερη τάση συναντάται στον Γιάννη Μακριδάκη, ο οποίος, τόσο ως άνθρωπος που έφυγε από την Αθήνα και υιοθέτησε έναν λιτό βίο στη Χίο, όσο και ως συγγραφέας τα θέματα του οποίου επικεντρώνονται στο θέμα της συμφιλιωμένης με τη φύση ζωής, προβάλλει την αποανάπτυξη ως μόνη λύση.

Με άξονα τον λαϊκό άνθρωπο, οι αφηγήσεις του ανοίγονται σε ένα είδος νεο-ηθογραφίας που ξανασυστήνει τη φύση και το χωριό, αποκαθηλώνοντας τις βολικές ανέσεις και τη βιοτική επανάπαυση της πόλης. Η αυτάρκεια του φυσικού χώρου, η λιτότητα και η αναζήτηση της ουσίας πίσω από το φαίνεσθαι, η παράδοση, όλα αυτά ακούγονται δυνατά μέσα από τα λόγια και τις πράξεις των χαρακτήρων του πεζογράφου. Απέναντι στον καταναλωτισμό, την τεχνολογική ανάπτυξη και εγκλωβισμό σ’ αυτήν, την αστικοποίηση και τους γρήγορους ρυθμούς της η αποανάπτυξη και η επαφή με τη φύση είναι διέξοδοι για την προσωπική ποιότητα ζωής αλλά και τον κοινωνικό επανακαθορισμό.

Τέλος, ο θεωρητικός και ακτιβιστής του οικολογικού κινήματος, περιβαλλοντολόγος και συγγραφέας Μιχάλης Μοδινός έχει εντάξει στα λογοτεχνικά του έργου προβληματισμούς οικοκριτικής και αποπαγκοσμιοποίησης. Στη Χρυσή ακτή (Καστανιώτης, 2006), ο πρωταγωνιστής αποφασίζει να εγκαταλείψει την περίοπτη θέση που έχει στην καρδιά της Ευρώπης και να αποδράσει στην επαρχιακή Κρήτη, η οποία φαντάζει εδεμική διαφυγή. Τελικά ακόμα κι αυτή αποδεικνύεται πεδίο νεοπλουτισμού, αναπτυξιακής κακογουστιάς και βιασμού της φύσης.

Στα επόμενα έργα του, όπως είναι ο Μεγάλος Αμπάι (Καστανιώτης, 2007) και η Εκουατόρια (Καστανιώτης, 2016), η επέκταση της Δύσης στην Αφρική όχι μόνο λειτουργεί ως αποικιοκρατικός βραχίονας αλλά και ως μέσο εκμετάλλευσης της τοπικής φύσης και κουλτούρας. Τέλος, στην Αγρια Δύση (Καστανιώτης, 2013), ένα ταξίδι στη Βόρεια Αμερική δείχνει πόσο αμφίβολος είναι ο σεβασμός της φύσης από την τεχνολογική και οικιστική ανάπτυξη. Το ίδιο συμβαίνει και στο Μεξικό, όπου εικάζεται ότι ο προηγμένος οικολογικός πολιτισμός των Μάγιας μπορεί να καταστράφηκε από την υπερβολική εκμετάλλευση του φυσικού περιβάλλοντος.

Μπορεί η λογοτεχνία να αντιστρέψει την κατάσταση; Μπορεί να δώσει πρακτικές λύσεις ή έστω θεωρητικές συλλήψεις που θα βοηθήσουν στην αλλαγή νοοτροπίας; Κανονικά, όχι. Αφενός, η τέχνη γενικότερα δεν δίνει απαντήσεις, αλλά θέτει ερωτήσεις, επιδεικνύει τα προβλήματα και εγείρει προβληματισμούς. Ετσι κι εδώ, τόσο παγκοσμίως όσο και στην ελληνική δημόσια ζωή, η λογοτεχνία έρχεται να μιλήσει πλάγια για όσα βλέπουμε ή ζούμε, να φωτίσει την οικολογική ανησυχία του πλανήτη και να κρούσει κώδωνες, που συχνά δεν ακούμε.

Αυτό φυσικά δεν φτάνει. Λίγο παραπέρα προχωρά, όταν αναπτύσσει μια ηθική της οικολογίας, που αφορά τις ατομικές μας επιλογές, όπως ξεκινάνε από την προσωπική αφύπνιση και ευαισθητοποίηση και καταλήγουν στην αλλαγή της καθημερινότητάς μας. Και παράλληλα, όταν αναπτύσσει μια πολιτική της περιβαλλοντικής δράσης, με την οποία η ανθρωπότητα, από τον τοπικό δήμο ώς την παγκόσμια κοινότητα, θα προβεί σε συγκεκριμένα μέτρα και θα αναλάβει ειδικές δεσμεύσεις.