Μια συλλογική συζήτηση με θέμα την Αντιγόνη είναι υποχρεωμένη πρώτα απ’ όλα να βάλει μια στοιχειώδη τάξη στο χάος, να δομήσει ένα διαλογικό πεδίο - όπως έκαναν υποδειγματικά οι Αντιγονισμοί, οι κύκλοι συζητήσεων που οργανώθηκαν το καλοκαίρι του 2022 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών- Επιδαύρου, χωρίζοντας τέσσερις θεματικές ενότητες πραγμάτευσης της Αντιγόνης: «Αντίσταση και φύλο», «Ερμηνευτές και ερμηνεύτριες», «Νόμος και δίκαιο», «Ποιήσεις και μεταποιήσεις».
Στον τόμο όπου αποτυπώθηκαν τελικά οι τοποθετήσεις, η απουσία των προφορικών παρεμβάσεων των ερμηνευτών και ερμηνευτριών είχε ως αποτέλεσμα το διαλογικό αυτό πεδίο, χωλό πλέον στο ένα του πόδι, να κυριαρχηθεί από μία μόνο αντιπαράθεση, ανάμεσα στην πρώτη και την τρίτη θεματική του ενότητα: οι θεωρητικοί του φύλου, όλες γυναίκες, υπερασπίζονται σθεναρά την Αντιγόνη ενάντια στους νομικούς και φιλοσόφους, όλοι άντρες, που βλέπουν με μεγαλύτερη συμπάθεια τον προαιώνιο αντίπαλό της, τον Κρέοντα, θέλοντας να αντλήσουν συμφιλιωτικά ή/και κανονιστικά συμπεράσματα από την καταστροφική σύγκρουση των δύο τραγικών πρωταγωνιστών.
Τα υπόλοιπα κείμενα του τόμου, πιο ελεύθερα από τους καταναγκασμούς αυτής της έριδας, βρίσκουν ενίοτε την ευκαιρία να δώσουν, όπως θα δούμε, ενδιαφέρουσες λύσεις στο αδιέξοδο.
Διόλου τυχαία, οι νομικοί και φιλόσοφοι παραμένουν προσκολλημένοι στο γράμμα της ομώνυμης τραγωδίας του Σοφοκλή, ενώ οι θεωρητικοί του φύλου τη χρησιμοποιούν ως απλή αφορμή για να μιλήσουν για την Αντιγόνη ως υπεριστορική/διαθεματική φιγούρα. Και είναι κατανοητό αυτό: χρειάζεται να ξεφύγει κάποιος από τα φοβερά και τρομερά του τραγικού κειμένου για να αναδείξει ένα έμφυλο πρότυπο από την Αντιγόνη, όσο κάποιος άλλος χρειάζεται αυτά ακριβώς τα φοβερά και τρομερά του τραγικού κειμένου να τα κραδαίνει σαν σκιάχτρο, θαρρείς, για να νουθετήσει αναφορικά με τα δεινά πανανθρώπινων συγκρούσεων που καλούν σε πανανθρώπινες μεσολαβήσεις.
Από τη μοντέρνα οπτική γωνία τους, οι νομικοί και φιλόσοφοι του τόμου μας αναζητούν και, αναπόφευκτα, βρίσκουν πώς αίρεται η αντιπαλότητα φύσης-πολιτισμού, άγραφου νόμου-θετού δικαίου, οικογένειας-κράτους, είτε στον ορίζοντα της εγελιανής φιλοσοφίας της ιστορίας, όπου τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται σε πρώτη ματιά, είτε στον συγχρονικό κανονιστικό ορίζοντα του φιλοσόφου-νομοθέτη που επαληθεύει την περίφημη ρήση του Αλτουσέρ, ότι η πολιτική είναι το απωθημένο της φιλοσοφίας.
Αντιστρόφως, η εξίσου μοντέρνα θεωρία του φύλου έχει να αποτινάξει πράγματα όπως η ταξική προέλευση της Αντιγόνης, η αντιπολιτική της, ακόμα και η ίδια η μυθοπλαστική της ύπαρξη, για να την κάνει το «σύμβολο» που αναζητεί και, αναπόφευκτα, βρίσκει κι εκείνη: γυναίκα, καταπιεσμένη, επαναστάτρια. Το πρόβλημα και στις δύο περιπτώσεις είναι ότι η τραγωδία δεν έχει απωθημένα και αψηφά τις απόπειρες εκσυγχρονισμού της.
Καταλυτικά έρχεται να λειτουργήσει η εισήγηση του ιστορικού Δημήτρη Κυρτάτα, ο οποίος αντιπαραβάλλει την Αντιγόνη του Σοφοκλή με τον Επιτάφιο του Θουκυδίδη: ο Περικλής, φίλος και συμπολεμιστής του Σοφοκλή, κηρύσσει, σαν άλλος Κρέων, ότι οι επιφανείς άνδρες δεν έχουν ανάγκη από τάφο, όμως ο αθηναϊκός λαός ταυτίζεται με την Αντιγόνη (την τραγωδία της οποίας είχε επευφημήσει με θέρμη) και, χρόνια αργότερα, θανατώνει τον Περικλή τον νεότερο, έναν από τους νικητές στρατηγούς που είχαν αφήσει άταφους τους νεκρούς της ναυμαχίας των Αργινουσών.
Ενα βήμα παραπέρα προχωρά ο ψυχαναλυτής Σωτήρης Μανωλόπουλος, κάνοντας ρητό το υπονοούμενο του Κυρτάτα: «η Αντιγόνη και ο Κρέων δεν είναι οι χαρακτήρες της τραγωδίας· χαρακτήρας της τραγωδίας είναι η πόλις» (σελ. 119). Οπως στο όνειρο όλα τα πρόσωπα της πλοκής είναι ο ονειρευτής, έτσι και στην τραγωδία η πόλη εκδραματίζει τις διχοστασίες της, υποδυόμενη όλους τους ρόλους, αλλά πάντα εκφράζοντας την προτίμησή της, παίρνοντας εμφατικά θέση και αφήνοντας τις συνέπειες να εκτυλιχθούν, όσο καταστροφικές κι αν είναι για τα άτομα-χαρακτήρες.
Από αυτή την άποψη, η Αντιγόνη είναι ένας λαός ξένος για εμάς σήμερα, όσο ξένη μάς είναι και η αρχαία πόλη του, με τους επίδοξους τυράννους της και τις παρρησιάστριες πριγκίπισσές της. «Το παιδί», έλεγε ο Μισελέ -η Αντιγόνη, θα μπορούσαμε να πούμε εμείς-, «είναι ο ερμηνευτής του λαού. Τι λέω; Είναι ο ίδιος ο λαός, στην έμφυτη αλήθεια του, πριν παραμορφωθεί, ο λαός χωρίς χυδαιότητα, χωρίς τραχύτητα, χωρίς φθόνο, ο λαός που δεν εμπνέει ούτε καχυποψία ούτε αποστροφή».
Η efsyn.gr θεωρεί αυτονόητο ότι οι αναγνώστες της έχουν το δικαίωμα του σχολιασμού, της κριτικής και της ελεύθερης έκφρασης και επιδιώκει την αμφίδρομη επικοινωνία μαζί τους.
Διευκρινίζουμε όμως ότι δεν θέλουμε ο χώρος σχολιασμού της ιστοσελίδας να μετατραπεί σε μια αρένα απαξίωσης και κανιβαλισμού προσώπων και θεσμών. Για τον λόγο αυτόν δεν δημοσιεύουμε σχόλια ρατσιστικού, υβριστικού, προσβλητικού ή σεξιστικού περιεχομένου. Επίσης, και σύμφωνα με τις αρχές της Εφημερίδας των Συντακτών, διατηρούμε ανοιχτό το μέτωπο απέναντι στον φασισμό και τις ποικίλες εκφράσεις του. Έτσι, επιφυλασσόμαστε του δικαιώματός μας να μην δημοσιεύουμε ανάλογα σχόλια.
Σε όσες περιπτώσεις κρίνουμε αναγκαίο, απαντάμε στα σχόλιά σας, επιδιώκοντας έναν ειλικρινή και καλόπιστο διάλογο.
Η efsyn.gr δεν δημοσιεύει σχόλια γραμμένα σε Greeklish.
Τέλος, τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν το συντάκτη τους και δε συμπίπτουν κατ' ανάγκην με την άποψη της εφημερίδας