Ο τόπος της μαρτυρίας

Δύσκολα συνειδητοποιεί κανείς τις προκείμενες του εγχειρήματος που ανέλαβαν ο Ρίνγκελμπλουμ και οι συνεργάτες του: εν μέσω μαζικού θανάτου, λιμοκτονίας και ακραίας καταστολής, σε ένα διευρυμένο στρατόπεδο συγκέντρωσης με ορίζοντα τη βιομηχανική εξόντωση, οι έγκλειστοι αρχειοφύλακες, η πολιτικοποιημένη και γι’ αυτό σχετικά απομονωμένη «πρωτοπορία» του γκέτο, θέλησαν μετά λόγου γνώσης να γίνουν οι συστηματικοί ιστοριογράφοι της αβίωτης καθημερινότητάς τους και της ίδιας της εξόντωσης του λαού τους, σε μια μαχητική προσπάθεια να συνδυάσουν τις απέλπιδες εξεγερτικές τους βλέψεις με μια αντεστραμμένη damnatio memoriae του νικητή κατακτητή, ακριβώς μέσω της επιβίωσης των δικών τους πεπραγμένων, res gestae των ηττημένων.

Σε αυτή τη σωστική και συνάμα εκδικητική πρόθεση φιλοδοξεί να συμβάλει ο Ντιντί-Ουμπερμάν, εφιστώντας ιδιαίτερα την προσοχή μας στο ερευνητικό σκέλος της δουλειάς του Ρίνγκελμπλουμ και του κύκλου του: επρόκειτο όντως για το σχέδιο μιας κοινωνικής ιστορίας του γκέτο της Βαρσοβίας, όπως την ίδια εποχή ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, προσωρινά επιζών ενός άλλου ναζιστικού στρατοπέδου συγκέντρωσης, στη Βουργουνδία, και τελικά θύμα επίσης των ναζί σαν τον Ρίνγκελμπλουμ και τους συντρόφους του, προσπαθούσε να αντλήσει μέσα από τα κοπιωδώς συλλεγμένα σπαράγματά του μια κοινωνική ιστορία όχι του ίδιου του φρικτού παρόντος, αλλά της μήτρας του στο πρόσφατο παρελθόν – στο Παρίσι της Δεύτερης Αυτοκρατορίας.

Πράγματι, από το βιβλίο του Ντιντί-Ουμπερμάν, αυτό που αναδύεται κυρίως είναι ένα μοντέλο γενικεύσιμο στο σήμερα, και όχι επειδή το στρατόπεδο συγκέντρωσης είναι, όπως υποστήριξε κάποτε ο Αγκάμπεν, ο νόμος της νεωτερικότητας, ο τόπος όπου η εξαίρεση γίνεται ο κανόνας και τα αλλοτινά υποκείμενα δικαίου ανάγονται διά της ωμής βίας στη γυμνή βιολογική τους ύπαρξη.

Το στρατόπεδο συγκέντρωσης, ως περιχαρακωμένο γκέτο ή ως ασφυκτική ζωή του κατατρεγμένου, του διωκόμενου (του Εβραίου, του κομμουνιστή, του αποικιοκρατούμενου αντάρτη, του αντικοινωνικού αναρχικού, του μελαμψού πρόσφυγα ή μετανάστη: οι φιγούρες πολλαπλασιάζονται ολοένα), αν πρόκειται να επιβιώσει ως ενεργός μνήμη που θα αντιστρατεύεται με ανθρώπινη φωνή τη βουβή παρουσία ενός αβάσταχτου χώρου, πρέπει να νοηθεί μάλλον ως ο κατεξοχήν τόπος της μαρτυρίας: το μέρος, ο τρόπος, η μέθοδος που επιτρέπει ή επιβάλλει σε κάποιον, πάσχοντα, υπέρμαχο ή και τα δύο, να διαρρηγνύει τη σιωπή, των μεταγενέστερων ή των συγκαιρινών, των αδιάφορων ή των κυρίαρχων, διαφυλάσσοντας το τι θα πει να ζεις στους πρόποδες του καφκικού Πύργου.

Η στρατοπεδική λογοτεχνία, σύμφωνα με έναν καθιερωμένο γραμματολογικό όρο, ή η –προσώρας ανύπαρκτη στην οικεία ορολογία– στρατοπεδική ιστοριογραφία, θα διαδεχόταν έτσι τη στρατευμένη εκδοχή της μυθοπλασίας ή της ιστορίας, αξιοποιώντας ολόπλευρα τις υψηλότερες και τις ταπεινότερες εκφράσεις ή αναπαραστάσεις της πραγματικότητας, αρνούμενη όμως να τις θέσει στην υπηρεσία μιας κυρίαρχης αφήγησης, πολιτικής ή άλλης, συμπεριλαμβανομένης, σε περίοπτη μάλιστα θέση, της ίδιας της αφήγησης, ως αδιάρρηκτης συνέχειας ενός λόγου που εκφέρεται από και απευθύνεται σε ταυτοτικά, κυριαρχικά υποκείμενα.

Ετσι, ο «Πίνακας πρώτων λέξεων» που παραθέτει στην αρχή της περιπλάνησής του ο Ντιντί-Ουμπερμάν, «σκόρπια», «σκόρπιες», «σκόρπιοι», δεν παραπέμπει μόνο στο ποιόν του αρχείου του Ρίνγκελμπλουμ (ή του πολύ πιο φημισμένου στους ακαδημαϊκούς κύκλους Passagen-Werk του Μπένγιαμιν), αλλά και σε ένα αίτημα για κάθε αρχείο που θα ήθελε εφεξής να εμπνευστεί από τους πρωτεργάτες της Βαρσοβίας: υλικά και συλλέκτες θα χρειαστεί πλέον να αναζητήσουν την ενότητά τους μέσα στον διασκορπισμό τους – μια καταδίκη που έγινε προορισμός.