Φυγή στο ποτέ

❝[...] αποφεύγω να τη ρωτήσω για το πουλί, κι αυτή όμως δε λέει, μιλούν τα τσιγάρα μας κι όλα τα παίρνει ο καπνός, κι η σακούλα με τη στάχτη, παχύς ολόλευκος λαγός, μας παραστέκει❞ (σ. 22)

Στις περίπου 60 σελίδες του φροντισμένου (όπως μας έχει συνηθίσει η Κίχλη) βιβλίου του Ηλία Παπαμόσχου, «Η αλεπού της σκάλας», χώρεσαν 23 ιστορίες, της μιας σελίδας ως επί το πλείστον.

Σε πρώτη ματιά θα έλεγε κανείς πως πρόκειται για ιστορίες flash fiction (μικροδιηγήματα ή διηγήματα μπονζάι), όμως στον πυρήνα τους υπηρετούν πιστά την αφηγηματική ανάπτυξη του διηγήματος, ενώ η θεματική τους περιστρέφεται γύρω από τις έννοιες του παρελθόντος χρόνου, της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση και τα ζώα, της συμφιλίωσης με τη θέση μας στο χρονολόγιο της ιστορίας.

Ο Παπαμόσχος, γεννημένος το 1967 στην Καστοριά, φαίνεται να αντλεί το πρωτογενές υλικό του από την ευρύτερη περιοχή της καταγωγής του. Φαίνεται επίσης να επιχειρεί -και να κατορθώνει- μια απρόσμενη σύνθεση: την (εν πρώτοις) παραδοσιακή αφήγηση με την πυκνότητα του ποιητικού λόγου.

Κι όμως, όσο κι αν θεματικά ή κατ’ επιφάνεια τα διηγήματα του ανά χείρας βιβλίου συνομιλούν με τη διηγηματογραφική μας παράδοση, πρόκειται για ιστορίες οι οποίες ουσιαστικά μετέρχονται νεωτερικούς τρόπους για να διαμορφώσουν το καλούπι τους.

Ομοίως, όσο κι αν η γλώσσα, με τις δεξιοτεχνικές παρομοιώσεις και την ιδιαίτερη σύνταξή της, προσιδιάζει στον ποιητικό λόγο, δεν παύει να έχει τον κυματισμό του στέρεου πεζού λόγου στους αρμούς του οποίου υπαινιγμοί, παρεκβάσεις ή αναδρομές της μνήμης δίνουν μια γοητευτική πλαστικότητα.

Για ποιο πράγμα επιχειρεί να μας μιλήσει ο Παπαμόσχος; Μα για το αίνιγμα της ζωής, δίχως άλλο. Και, καθώς η απάντηση στο αίνιγμα αυτό δύσκολα προσεγγίζεται, ο συγγραφέας το «κυκλώνει» μιλώντας για τις διάφορες πτυχές του, συχνά περισσότερες της μιας ανά διήγημα: η αναμέτρηση με το βίωμα ως τρόπος για να πλαστεί η μνήμη, το κυνήγι ως μύηση στο συναίσθημα της ενοχής, η φυσική φθορά του σώματος ή του νου ως αφορμή αναστοχασμού, ο καθημερινός λαϊκός λόγος ως μοντέρνα ποίηση.

Επιπλέον, η χρήση λέξεων ή φράσεων με τρόπο αλληγορικό ή συμβολικό δημιουργεί μια απρόσμενη αφηγηματική σκηνοθεσία, η οποία σε κάθε (νέα) ανάγνωση αποκαλύπτει και μια νέα γωνία θέασης του κειμένου.

Το καθετί στα διηγήματα της συλλογής λειτουργεί υπόγεια κι αιφνιδιαστικά, η γλώσσα είναι γοητευτικά παραμυθητική αλλά καθόλου αμβλεία, το προσωπικό βίωμα γίνεται προβληματισμός που αφορά τον αναγνώστη.

Και, από τα πολλά που πετυχαίνει ο Παπαμόσχος εδώ, ίσως το πιο σημαντικό είναι η άρδευση των μύχιων ανησυχιών του σύγχρονου ανθρώπου και η απόσταξή τους σε φράσεις όπως αυτή που κλείνει το βιβλίο:

«[...] Δεκατέσσερα χρόνια εκεί, στα μαύρα ντυμένη, σαν έτοιμη να ζυμώσει χιόνι ανασκουμπωμένη, με κοιτάει ήρεμη, με τα μάτια μού λέει δεν πειράζει, δεν πειράζει, με το στόμα ψελλίζει ονόματα: κόχη, κόχη, κρυφή, χελιδονιού, κορυφινή, νεροχιονίτισσα».

                        ≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈≈

❝Εκείνη η μέρα θα μπορούσε να είναι εντυπωσιακή. Η Κορνηλία στεκόταν ανάλαφρη μέσα στα πλουμιστά χιόνινα τούλια, με τον ιδρώτα να ρέει σαν το κομπολόι από τα σαλιγκάρια του μετώπου της❞ (σ. 113)

Αρχικά εντός των ορίων μιας λουτρόπολης στις παρυφές της πρωτεύουσας και στη συνέχεια εντός του λεκανοπεδίου της Αττικής, η πρωτοεμφανιζόμενη Ορσαλία Κασσαβέτη χτίζει οκτώ ιστορίες ακύμαντης καθημερινότητας κατά τη δεκαετία του ’60.

Η πρώτη ιστορία, μια νουβέλα (μάλλον εκτενές διήγημα), η οποία φέρει και τον τίτλο της συλλογής, «Λόλα Bar’s», μας αφηγείται τοπικές έριδες, καθημερινές διαφορές, έρωτες και αντιπάθειες, στον μικρόκοσμο μιας -μάλλον αντιτουριστικής- λουτρόπολης.

Πρωταγωνιστές η νεαρή Λόλα, ο αγαθός Μητσούλας, ο πρωτευουσιάνος Μίνωας και ένας απόστρατος με επιχειρηματικές βλέψεις.

Η γλώσσα της Κασσαβέτη (παρά το ότι είναι γεννημένη το 1980) παραπέμπει ευθέως σε εκείνη των δεκαετιών ’50-’70, όπως και τα ονόματα των ηρώων της: ο Λούλος, ο Λίτσης, ο Νισάφης, ο γερο-Αγησίλαος, ο Ανέστης, η Αγγελίνα, η Ζέττα ή η Μαγδαληνή.

Κι αν η ομώνυμη της συλλογής ιστορία έχει συγγένεια με το διήγημα «Ο τάφος», του Δημήτρη Χατζή, με τον ανταγωνισμό δύο γειτονικών εξοχικών κέντρων και τους χαρακτήρες που μπαινοβγαίνουν σε αυτά, τα υπόλοιπα επτά (μικρότερης έκτασης) διηγήματα είναι περισσότερο ηθογραφικές επαναπροσεγγίσεις της εποχής, μπολιασμένες με ψηφίδες ονειρικές ή κοσμοπολιτισμού.

Πώς ερμηνεύεται η επιλογή αυτή της Κασσαβέτη και σε ποιο βαθμό ισχύει η κατακλείδα του οπισθόφυλλου πως πρόκειται «για μια εποχή που έφυγε, αλλά ίσως και να περιμένει τον αναγνώστη μετά την επόμενη στροφή»;

Η ατμόσφαιρα και των οκτώ διηγημάτων είναι συνεπής και στέρεη, η επιλογή των επί μέρους ιστοριών ευφάνταστη και συχνά αναπάντεχη - ειδικά δε στο «Χρέπι» και στις «Συνοπτικές διαδικασίες» η λοξή αφηγηματική προσέγγιση λειτουργεί εξαιρετικά.

Στο σύνολό του το βιβλίο παρουσιάζει στον αναγνώστη τη ρίζα της σημερινής αστικής ζωής και -σε κάποιο βαθμό- εστιάζει στα χαρακτηριστικά εκείνα που και σήμερα την καθορίζουν.

Η παρούσα ανάγνωση δεν βρίσκει πως το «Λόλα Bar’s» μας μιλά για καταστάσεις του παρελθόντος που επίκεινται ξανά, όμως -χωρίς αμφιβολία- μπορεί να διαβαστεί και ως αντίστροφος χρησμός του παρόντος που η γενιά των σημερινών τριαντάρηδων βιώνει.

Εξάλλου, ένας προς ένας οι ήρωες της συλλογής είναι άνθρωποι που προσπαθούν να σπάσουν τα (οικογενειακά, συναισθηματικά, εργασιακά) δεσμά τους και να βρουν διέξοδο - να γίνουν κύριοι του εαυτού τους με τον έναν ή τον άλλο τρόπο.

Αξίζει, τέλος, να σημειωθεί πως η έκδοση είναι ιδιαιτέρως προσεγμένη τόσο αισθητικά όσο και τυπογραφικά [με μικρές αβλεψίες επιμέλειας, π.χ. τον «αντιτετανικό ορό» (σ. 75) αντί αντιλυσσικού εμβολίου, για το δάγκωμα σκύλου] και πως η συνομιλία (ή και αντιπαράθεση) νέων συγγραφέων με την ελληνική αφηγηματική παράδοση, ευθέως όπως εδώ ή πιο υπόρρητα, μπορεί να αποτελέσει γόνιμο λογοτεχνικό πεδίο.