Η αθηναϊκή δημοκρατία και εμείς

Ταυτόχρονη κυκλοφορία δύο ιστορικών βιβλίων της πρόσφατης γαλλικής παραγωγής με ομόκεντρο θέμα: Τι ήταν η αθηναϊκή δημοκρατία, αλλά και πώς αντιμετωπίστηκε από τις επόμενες γενιές. Η παράλληλη ανάγνωση είναι διαφωτιστική για τη σχετικότητα των ερμηνειών του παρελθόντος, αναδεικνύει όμως και ένα εντυπωσιακό πόρισμα.

Μόνο στην εποχή μας (εδώ δηλαδή και εκατό χρόνια), αρχίσαμε να βλέπουμε με θετική ματιά το πολίτευμα του Περικλή. Για είκοσι τέσσερις αιώνες οι άνθρωποι προτιμούσαν να δίνουν πίστη στους αρχαίους επικριτές της δημοκρατίας, τους πραγματικούς όπως ο Πλάτων και ο Ξενοφών ή τους φαινομενικούς όπως ο Αριστοφάνης.

Ετσι, η αθηναϊκή δημοκρατία αντιμετωπιζόταν ως ένα διεφθαρμένο πολίτευμα, το πολίτευμα που συντηρούσαν οι ανάξιοι και οι δημαγωγοί, όσοι κολάκευαν και χειραγωγούσαν έναν άκριτο παντοδύναμο όχλο. Η εικόνα αυτή επικρατεί στην ύστερη αρχαιότητα, στα χρόνια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, και δεν αμφισβητείται ούτε κατά την εποχή του Διαφωτισμού και των μεγάλων Επαναστάσεων. Η νεωτερική «ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη», όταν αναζητά επίρρωση από το παρελθόν, προσφεύγει στη Ρώμη και στη Σπάρτη και όχι στην Αθήνα.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με τη σειρά. Η Γαλλίδα ιστορικός Claude Mossé είναι πολυγραφότατη και πολυμεταφρασμένη στην Ελλάδα. Η Μικρή ιστορία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 2013 και είναι το 18ο βιβλίο της που κυκλοφορεί στα ελληνικά – έχει μεταφραστεί ακόμη και το αποτυχημένο αστυνομικό της μυθιστόρημα Εγκλημα στην αρχαία αγορά με τον Αριστοτέλη στον ρόλο του Πουαρό.

Ο στόχος του βιβλίου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ιστοριογραφικός, παρότι η ίδια δεν δέχεται αυτόν τον χαρακτηρισμό για τη δουλειά της. Θέλησε απλώς, όπως λέει, «να θυμίσει το πώς έκριναν στη Δύση ανά τους αιώνες το καθεστώς που επινόησαν οι Αθηναίοι» (σ. 12).

Ετσι, έπειτα από ένα πρώτο κεφάλαιο («Η επινόηση της δημοκρατίας»), όπου συμπυκνώνει με μεγάλη μαεστρία την εξέλιξη και τα βασικά χαρακτηριστικά του μοναδικού αυτού πολιτεύματος, αποφεύγοντας τις αξιολογικές κρίσεις, σκιαγραφεί στο υπόλοιπο βιβλίο την πρόσληψη της αθηναϊκής δημοκρατίας από τα ελληνιστικά χρόνια μέχρι σήμερα.

Η ιστορική αναδρομή είναι σαφώς αρνητική για τη δημοκρατία. Η αμφισβήτησή της ξεκινά ήδη από τα τέλη του 5ου π.Χ. αιώνα και συνεχίζεται σε όλη την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα. Σωστά η Mossé επιμένει στο παράδοξο γεγονός ότι δεν έχουμε ουσιαστικά ούτε ένα αυθεντικό αρχαίο κείμενο υπεράσπισης της δημοκρατίας (αν μάλιστα ο Θουκυδίδης δεν έγραφε δημηγορίες και ο Πλάτων διαλόγους, δεν θα είχαμε ούτε καν τον «Επιτάφιο», τον μύθο που «Πρωταγόρα» ή την υπεράσπιση των Νόμων στον Κρίτωνα).

Η μονομέρεια των πηγών αιτιολογεί ώς έναν βαθμό και την απόρριψη της αθηναϊκής δημοκρατίας στους νεότερους χρόνους. Η αυτονόητη σύνδεση της Γαλλικής Επανάστασης με τα ιδεώδη της αθηναϊκής δημοκρατίας δεν έγινε ποτέ. Χρειάστηκε να φτάσουμε στα μέσα του 19ου αιώνα για να βρει υπερασπιστές η λεγόμενη «αστική Αθήνα» (ο όρος ανήκει στη Ν. Loraux και τον P. Vidal-Naquet), σε κύκλους φιλελεύθερων διανοουμένων, όπως ο George Grote.

Η Mossé κλείνει την αναδρομή της με δύο θαυμάσια κεφάλαια για τη σημερινή κατάσταση, όπου συζητά αντιστοίχως τις θετικές για τη δημοκρατία προσεγγίσεις του Moses Finley και σύγχρονων Αμερικανών ιστορικών όπως ο Μ. Ostwald και ο J. Ober και όπου διαφαίνεται η προσωπική της οπτική.

Το εγχείρημα του Vincent Azoulay είναι πολύ πιο φιλόδοξο. Ο Περικλής του κυκλοφόρησε στη Γαλλία το 2010, μεταφράστηκε ήδη στα αγγλικά και έχει γίνει δεκτός πολύ θετικά από τη διεθνή κριτική. Και εδώ κύριο μέλημα είναι η αποτίμηση της αθηναϊκής δημοκρατίας, και εδώ γίνεται εκτεταμένη αναφορά στον τρόπο που οι νεότεροι είδαν το πολίτευμα των Αθηνών και τον μεγάλο πρωταγωνιστή του.

Η ιστοριογραφική ωστόσο μέριμνα είναι μάλλον συμπληρωματική για τον Azoulay. Το βασικό του έργο είναι η αξιολόγηση του ρόλου του Περικλή στη θεμελίωση και την εμπέδωση της δημοκρατίας του 5ου αιώνα – άρα διατηρεί ζωντανό ένα ενδιαφέρον για τη βιογραφία του Περικλή, με όλες τις συμβάσεις που η ιστορική βιογραφία ως είδος φέρει, και από την άλλη δεν παύει να λειτουργεί ως ιστορικός της κλασικής Ελλάδας και επομένως να δίνει μεγαλύτερη σημασία στους θεσμούς από τα πρόσωπα. Δύσκολο εγχείρημα, αλλά, θα έλεγα, τελικά κερδισμένο.

Ο αναγνώστης παρακολουθεί με ενδιαφέρον την προσπάθεια του συγγραφέα να ισορροπήσει ανάμεσα στην αποδοχή της περίφημης ρήσης του Θουκυδίδη για τη δημοκρατία ως «ενός ανδρός αρχή» και στην ένταξη του Περικλή στη «δημοκρατική πολιτική κουλτούρα του 5ου αιώνα» (σ. 14). Θα βρει στο βιβλίο κεφάλαια αφιερωμένα στους έρωτες του Περικλή ή στον κύκλο των φίλων του, αλλά το συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου αναλύει εξελίξεις της αθηναϊκής κοινωνίας και πολιτικής, που συνέβησαν κατά τα χρόνια της κυριαρχίας του μεγάλου ηγέτη.

Ο βιογράφος του Περικλή αντιμετωπίζει μεγάλες δυσκολίες στην αξιοποίηση των πηγών. Διαθέτει μόνο φιλολογικές πηγές, και λίγες από αυτές είναι πρώιμες. Ελάχιστοι αρχαίοι συγγραφείς μιλούν θετικά για τον Περικλή: ο Θουκυδίδης, οι ρήτορες του 4ου αιώνα, κάποιες φορές ο Αριστοτέλης. Οι αρνητικές κρίσεις είναι συντριπτικά περισσότερες: η αρχαία κωμωδία, ήσσονες συγγραφείς του 5ου αιώνα, όλη η σωκρατική γραμματεία με προεξάρχοντα τον Πλάτωνα, η περιπατητική Αθηναίων Πολιτεία.

Πολύ αργότερα, τον 2ο αιώνα μ.Χ. γράφεται ο Βίος του Περικλέους από τον Πλούταρχο, ένα κείμενο που διαβάστηκε πολύ στα χρόνια που ακολούθησαν, όπου συστεγάζονται άκριτα ένα πλήθος θετικών και αρνητικών κρίσεων και ανεκδότων αμφίβολης αξιοπιστίας, η οπτική όμως του βιογράφου είναι κατά βάση πλατωνική. Ο Azoulay παραθέτει σε κάθε ζήτημα τις αρχαίες μαρτυρίες, φτάνει κατά κανόνα σε ένα δίλημμα που απαιτεί θετική ή αρνητική αποτίμηση της στάσης του Περικλή, και συνήθως κρατιέται σε μια κριτική απόσταση.

Σε κάποιες περιπτώσεις παίρνει θέση χωρίς επιφυλάξεις: θεωρεί τον Περικλή γνήσιο εκπρόσωπο του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού (σ. 119), δημιουργό ενός «δημοκρατικού πολιτεύματος πιο ριζικού αλλά και πιο κλειστού» (σ. 145), απορρίπτει τη διαδεδομένη πεποίθηση ότι η αθηναϊκή δημοκρατία παραδόθηκε στους δημαγωγούς μετά τον θάνατο του Περικλή (σ. 222-25).

Διάβασα με πολύ ενδιαφέρον το βιβλίο του Azoulay, δεν μπορώ να πω όμως ότι ενθουσιάστηκα. Το μεταμοντέρνο αφηγηματικό μοντέλο που υιοθετεί, μια εξιστόρηση που φλερτάρει με την αρχαία βιογραφική παράδοση, απαιτεί μεγαλύτερες λογοτεχνικές δυνατότητες. Οι πολλές επαναλήψεις ενοχλούν τον αναγνώστη που θα διαβάσει μια και έξω το βιβλίο – ο εκτεταμένος επίλογος λ.χ. δεν περιέχει στην ουσία καμία νέα σκέψη. Κυρίως όμως έμεινα ανικανοποίητος από την παράκαμψη ενός καίριου προβλήματος. Ο Περικλής αξίζει όντως την προσοχή μας γιατί, όπως λέει ξεκινώντας το βιβλίο του ο Azoulay, έχει «το σπάνιο προνόμιο να ενσαρκώνει μόνος του έναν αιώνα». Ο αιώνας όμως αυτός δεν είναι ο οποιοσδήποτε αιώνας.

Ετσι, όταν ο Azoulay υποστηρίζει ότι ο Παρθενώνας (και το Ωδείο) δεν ήταν ναός της Αθηνάς, αλλά μνημείο που αφιέρωσε ο Περικλής στην αθηναϊκή αυτοκρατορία, είμαι πρόθυμος να συμφωνήσω μαζί του. Είναι όμως αδιάφορο για τον ιστορικό ότι το μνημείο αυτό είναι ένα αριστούργημα αρχιτεκτονικής και γλυπτικής;

Η αττική κωμωδία, που έβαλε στο στόχαστρό της τον Περικλή, και η σύγχρονή της τραγωδία, είναι για τον ιστορικό απλώς η ποίηση και το θέατρο του 5ου αιώνα, και όχι η ποίηση ενός Αριστοφάνη και ενός Σοφοκλή, μια ποίηση που αναπτύχθηκε ακριβώς μόνο στη δημοκρατική Αθήνα; Πώς είναι δυνατόν ένας αποτυχημένος στρατηγός της Αθήνας να σκέφτεται και να γράφει όπως ο Θουκυδίδης;

Γιατί ο Σωκράτης, που μόνο οπαδός δεν είναι της άμεσης δημοκρατίας, αρνείται σε όλη του τη ζωή να βγει από τα σύνορα του αθηναϊκού δήμου, έστω και για μια βόλτα; Ερωτήματα σαν κι αυτά δεν απασχολούν τον Azoulay, όπως ίσως και όλη την κοινότητα των κλασικών αρχαίων ιστορικών. Ο αναγνώστης ωστόσο θα ήθελε να μάθει αν ο Περικλής δεν έδωσε απλώς το όνομά του στον 5ο αιώνα, αλλά και αν συνέβαλε, και σε ποιον βαθμό, στο να γίνει ο αιώνας αυτός ο «χρυσούς αιών» της ιστορίας της ανθρωπότητας.