Οι νευρικές απολήξεις μιας αφήγησης

Ο όρος «δενδρίτες», στην επιστήμη της Βιολογίας, παραπέμπει στις επιμήκεις απολήξεις των νευρωνικών κυττάρων, μέσω των οποίων διασφαλίζεται η επικοινωνία τους και –κατά συνέπεια– η μετάδοση των σημάτων μεταξύ των διαφορετικών εγκεφαλικών κέντρων και του υπόλοιπου οργανισμού.

Η συγκεκριμένη λέξη αποτελεί όμως τόσο τον τίτλο του πρόσφατου μυθιστορήματος της Κάλλιας Παπαδάκη όσο και έναν οιονεί «οδηγό» πρόσληψης της αφήγησης, αν και εν προκειμένω η συγγραφέας φαίνεται να έχει κατά νου κυρίως μια άλλη χρήση της λέξης: την περιγραφή των μοναδικών σχηματισμών των διακλαδώσεων στους κρυστάλλους των νιφάδων του χιονιού, την οποία μάλιστα ο αναγνώστης δεν υποψιάζεται πριν από την τελευταία ουσιαστικά φράση του βιβλίου:

«[…] η Γκλάντις τρέχει να κλείσει το παράθυρο που έμεινε ανοιχτό και μπάζει, μα εκείνο δεν κλείνει, έχει πεισμώσει και δεν λέει να κλείσει, είναι παλιοί οι μεντεσέδες, οι βίδες και τα παξιμάδια έχουν λασκάρει, τα ξύλα έχουν κυρτώσει, κι έξω χιονίζει, χιονίζει τώρα και μέσα, χιονίζει πολύ, κι όσο κι αν προσπαθεί η Γκλάντις σε λίγο θα τους καλύψει όλους το χιόνι» (σελ. 225).

Η Παπαδάκη πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία με τη συλλογή διηγημάτων «Ο ήχος του ακάλυπτου» (Πόλις, 2009) για την οποία και τιμήθηκε με το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα του περιοδικού «Διαβάζω». Στην πενταετία που διανύθηκε από το πρώτο εκείνο πεζογράφημα –στοιχεία του οποίου ανιχνεύονται ακόμα στη γραφή της Κάλλιας Παπαδάκη– ώς το τωρινό, η συγγραφέας επέλεξε να αλλάξει εμφανώς τη στόχευσή της, να δοκιμάσει κάτι καινούργιο.

Αφενός πέρασε από τη μικρή (διήγημα) στη μεγάλη φόρμα (μυθιστόρημα) και αφετέρου έστρεψε το βλέμμα από το εντός Ελλάδος μικροπεριβάλλον στην ευρύτερη ανθρωπογεωγραφία της. Ετσι, οι έξι διασταυρούμενες ιστορίες με επίκεντρο τον «ακάλυπτο» μιας αθηναϊκής πολυκατοικίας συναιρούνται στους «Δενδρίτες» σε μια σφιχτά δομημένη αφήγηση, η οποία στηρίζεται σε δύο ξεχωριστά νήματα εξιστόρισης.

Η Παπαδάκη μάς μεταφέρει πειστικά στο Κάμντεν του Νιου Τζέρσεϊ, στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ. Με επίκεντρο το παρηκμασμένο εν έτει 1980 αυτό προάστιο –και με διαρκείς αναδρομές στις δεκαετίες γύρω από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο– ο αναγνώστης ακολουθεί τη ζωή του Μπέιζελ Καμπάνη, γιου Ελληνα μετανάστη, και το πώς αυτή αλλάζει απροειδοποίητα, καθώς η ορφανή δωδεκάχρονη Μίνι εισβάλλει στη ζωή της οικογένειάς του και η οικονομική κατάρρευση του, άλλοτε κραταιού, Κάμντεν τούς περικυκλώνει.

Παράλληλα παρακολουθεί τη ζωή του πατέρα του Μπέιζελ, του Αντώνη Καμπάνη, ο οποίος κυνηγά (και εν μέρει κατακτά) το «αμερικάνικο όνειρο», καθώς το Μεγάλο Κραχ του ’29 και η εμπλοκή της Αμερικής στον Β΄ Π.Π. λειτούργησαν ως αναπάντεχος μοχλός ανάπτυξης της περιοχής. Τα δύο αυτά νήματα θα συναντήθουν πετυχημένα προς το τέλος του βιβλίου, υπενθυμίζοντάς μας με τον τρόπο αυτό τόσο τη σπειροειδή εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας όσο και τον δεσμό των ανθρώπων που τους συνδέει η γραμμή του αίματος, της κοινής (γεωγραφικής και γενετικής) καταγωγής.

Στο σύνολό του το μυθιστόρημα της Παπαδάκη εξελίσεται με βάση τρεις, κυρίως, προγραμματικές συνθήκες. Πρώτη, η εναλλαγή μεταξύ των δύο αφηγηματικών νημάτων καθώς περνάμε από το ένα κεφάλαιο στο επόμενο (και μέχρι αυτά να συναντηθούν), η οποία κρατά σε εγρήγορση τον αναγνώστη.

Δεύτερη, η επιλογή του μακροπερίοδου λόγου, όπου –με ελάχιστες εξαιρέσεις– κάθε παράγραφος αποτελείται από σειρά προτάσεων χωριζόμενων με κόμμα. Η αφήγηση δεν προσιδιάζει στο ασθματικό παραλήρρημα του Κρασναχορκάι στο «Πόλεμος και πόλεμος», ούτε στην πληθωρικότητα του Μάρκες στο «Φθινόπωρο του πατριάρχη», καθώς, βασιζόμενη σε μια στρωτή, λιτή αφηγηματική γλώσσα, ο ρυθμός της συχνά συγκρούεται με τη δομική αυτή επιλογή από τη συγγραφέα.

Τέλος, η χρήση της κοινωνικοοικονομικής συγκυρίας στο Κάμντεν από το Κραχ ώς τη δεκαετία του 1980 ως (καθόλου παραμορφωτικό) καθρέφτισμα της τρέχουσας ελληνικής πραγματικότητας. Ακόμα κι αν κανείς υποθέσει πως αυτό δεν αποτελούσε εκ προοιμίου πρόθεση της Παπαδάκη, θα ήταν αδύνατον ο σημερινός αναγνώστης να μη χτίσει αυτή τη νοητή γέφυρα με τον νου του.

Τα κεφάλαια του βιβλίου, αναπτυσσόμενα υπό τη σκέπη στίχων των Ουόλτ Ουίτμαν και Νίκολας Βιρτζίλιο, οι οποίοι έζησαν στο Κάμντεν κατά τα χρόνια της οικονομικής παρακμής, χτίζουν για τον αναγνώστη έναν ολόκληρο θίασο ανάγλυφων χαρακτήρων που βασανίζονται, εκούσια ή ακούσια, από την περιρρέουσα σκοτεινιά.

Η μελαγχολία μοιάζει να είναι η δύναμη που ωριμάζει τους ήρωες της Παπαδάκη, η κοινωνική και οικονομική ασφυξία τούς καθορίζει και –με τον τρόπο που οι δενδρίτες των νευρώνων προσλαμβάνουν τα σήματα της κυτταρικής τους γειτονιάς– αντιδρούν και καθηλώνονται. Ομοίως, όμως, καθένας τους αφήνει –όπως οι μοναδικοί δενδρίτες μιας χιονονιφάδας– το ιδιάζον στίγμα του στην αναμέτρηση με τη ροή της Ιστορίας.