Μ’ έναν Καζαντζίδη πεθαίνω…

Οι Ελληνες της Γερμανίας τη δεκαετία του ’60 άκουγαν σεκλετισμένοι τον Καζαντζίδη, ο ήρωας της Ιωάννας Καρυστιάνη στο «Κοστούμι από χώμα», ο οποίος εργάζεται στην Αμερική, ακούει Καλατζή κι ο Νταλάρας τραγουδάει «Μια βραδιά στο Λεβερκούζεν». Είναι η ιστορία της ελληνικής μετανάστευσης που διαπλέκεται με το λαϊκό τραγούδι, το οποίο εκφράζει τον πόνο, την αγανάκτηση, τη νοσταλγία…

Το θέμα της μετανάστευσης γίνεται ξανά επίκαιρο, καθώς η οικονομική κρίση ώθησε πολλούς, μορφωμένους και μη, να ξενιτευτούν, για να βρουν όσα τους στερεί η φτωχή μητέρα-πατρίδα. Ετσι, ένα μυθιστόρημα όπως «Η Πηνελόπη των τρένων», που οδηγείται πίσω στα χρόνια της εθνικής ανέχειας, δεν αναζητεί τόσο τα αίτια της σημερινής κακοδαιμονίας, όσο την παραλληλία με τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, όταν η μετανάστευση σημάδευε τους ξενιτεμένους, την ίδια τη χώρα αλλά και όσους έμεναν πίσω.

Ο ντετέκτιβ-σκιτσογράφος, ειδικός σύμβουλος της αστυνομίας, Παύλος Γεωργούλας, ανασκαλεύοντας τις ανεξιχνίαστες ιστορίες του αστυνόμου πατέρα του, πέφτει πάνω στον φόνο του μετανάστη στη Γερμανία Στρατή Κοκκινίδη. Αυτός βρέθηκε δολοφονημένος στον σταθμό του Μονάχου, τυλιγμένος με ένα υφαντό μαντίλι, τη μέρα που το είδωλο χιλιάδων μεταναστών, ο Καζαντζίδης, έφτανε με το τρένο στην πόλη, προκειμένου να δώσει συναυλίες για τους Ελληνες που ήταν εκεί.

Το μυθιστόρημα της Μ. Πολιτοπούλου δεν είναι απλώς μια αστυνομική ιστορία με ορατό στόχο την εξιχνίαση του φόνου. Είναι μια καλοφτιαγμένη μπάμπουσκα, στην οποία όλοι βλέπουμε τη μεγάλη κούκλα, το αστυνομικό δηλαδή περίβλημα, ενώ όποιος προχωρήσει προς τα μέσα θα ανακαλύψει στρώματα και μορφές. Κατ’ αρχάς, το ψυχολογικό υπόστρωμα όλων όσοι σχετίζονταν με τον φόνο, όπως της κόρης του Στρατή που έμεινε για τέσσερα χρόνια άλαλη, της γυναίκας του που έπαθε αργότερα κατάθλιψη ή άλλη ψυχική νόσο κ.λπ.

Αυτές οι ψυχολογικές πληγές δεν οφείλονται αποκλειστικά στις τραυματικές επιπτώσεις της απώλειας του άνδρα του σπιτιού, αλλά είναι μια σειρά από κρούσματα της μοίρας του μετανάστη που βίωσε το ξεσπίτωμα και τον ξενιτεμό, έζησε ξένος ανάμεσα σε ξένους, υπό δύσκολες συνθήκες, και επιπλέον υπέστη μια τέτοια οδυνηρή εμπειρία. Η τρίτη, λοιπόν, κούκλα αφορά το κοινωνικό θέμα της μετανάστευσης, που, όπως ξαναείπα, αντανακλά άμεσα τη σημερινή κατάσταση και γι’ αυτό η συγγραφέας γυρίζει πίσω στη μαζική φυγή των Ελλήνων κατά τις δεκαετίες του ’50 και του ’60, προκειμένου να αναδείξει υπολανθάνουσες αναλογίες.

Η τέταρτη κούκλα θυμίζει ένα επανερχόμενο θέμα στη λογοτεχνία της Μ. Πολιτοπούλου, που είναι ο Εμφύλιος και ο διχασμός που έφερε. Οπως στη «Μνήμη της πολαρόιντ» (Μεταίχμιο 2009), όπου η υπόθεση κατευθύνεται κατ’ αρχάς σε έναν ενδιάμεσο σταθμό, το 1976, κι έπειτα ακόμα πιο πίσω στα ταραγμένα χρόνια του 1946, έτσι και στο προκείμενο μυθιστόρημα το 1965 κρύβει έριδες και πάθη, που έρχονται από τη δεκαετία του ’40, τους δωσίλογους και τους αντάρτες.

Επειδή πιστεύω ότι η τέταρτη κούκλα είναι πολύ αδρά κομμένη (και ως εκ τούτου περιττή) και επειδή η μετανάστευση είναι ένα επαρκώς δουλεμένο θέμα, στο μυαλό της πεζογράφου και στο χαρτί της, θεωρώ πως η επιτυχία του έργου έγκειται ακριβώς στην ανάδειξη, την επαν-υπενθύμιση θα έλεγα, του κύματος φυγής προς τη Γερμανία. Η Νάουσα και οι υφαντοβιομηχανίες της, η ελλαδική φτώχεια, ο καημός του ξενιτεμένου όπως τον εκφράζει ο Καζαντζίδης, οι έρωτες και οι τραγωδίες, ο συνδικαλισμός και οι εργασιακές συνθήκες κ.ά. είναι ένας επαρκής καμβάς για να αποτυπωθούν χρώματα παλιά που αναβιώνουν σήμερα.

Και μάλιστα η συγγραφέας με ατμομηχανή ένα έγκλημα εύκολα κάνει τον αναγνώστη να ενδιαφέρεται για την εξιχνίασή του –και συνεπώς διατηρεί αμείωτο το ενδιαφέρον του-, αλλά συνάμα ο τελευταίος, ανοίγοντας τις κόρες-κούκλες τής ματριόσκα, βρίσκει ένα ολόκληρο κοινωνικό θέμα ακουμπισμένο στις πλάτες των απλών ανθρώπων της εποχής. Το κοινωνικό και το πολιτικό διαπλέκονται έντεχνα με το ατομικό, το έγκλημα ενέχει πολιτικές αλλά κυρίως διαπροσωπικές διαμάχες.

Η Μ. Πολιτοπούλου δεν είναι μια φαντασμαγορική συγγραφέας, αλλά αθόρυβα έχει να παρουσιάσει ένα σημαντικό έργο στην αστυνομική λογοτεχνία, όχι χάρη στο εύκολο σασπένς, αλλά χάρη στο ψυχολογικό και κοινωνικό περικάρπιο των ιστοριών της.