Η πολιτική της Εξόδου

Ο Μάικλ Γουόλτσερ ήταν και εξακολουθεί να είναι από τις πιο ενδιαφέρουσες πνευματικές φυσιογνωμίες της αμερικανικής φιλοσοφικής σκηνής. Τα βιβλία αλλά και οι δημόσιες παρεμβάσεις του, είτε αναφέρονται στην έννοια της δικαιοσύνης και στους διανοούμενους ως «κοινωνικούς κριτικούς» είτε στο ακανθώδες ζήτημα των δίκαιων και άδικων πολέμων, έγιναν αντικείμενο συζητήσεων και διαμάχης. Ενα πρόσφατο μάλιστα άρθρο του για τον Ισλαμισμό και την Αριστερά, στο περιοδικό Dissent, μας ξαναθυμίζει το διανοητικό θάρρος του 80χρονου στοχαστή να καταπιάνεται με δύσκολα ζητήματα ερχόμενος σε αντίθεση με στερεότυπα και βολικές γενικολογίες της προοδευτικής σκέψης και πολιτικής.

Ο Γουόλτσερ από τη νεότητά του έδειξε ενδιαφέρον για τις θρησκευτικές ρίζες της «ριζοσπαστικής πολιτικής». Δεν είναι βέβαια ο μόνος. Το θέμα του πολιτικού μεσσιανισμού και των σχέσεων ανάμεσα στα ευαγγέλια της Σωτηρίας και στους λόγους της κοινωνικής απελευθέρωσης έχει απασχολήσει αρκετά την ιστορία των ιδεών και τον πολιτικό στοχασμό.

Διαβάζοντας όμως το «Εξοδος και Επανάσταση» αντιλαμβανόμαστε πως ο συγγραφέας του αποσκοπεί σε κάτι περισσότερο: προτείνει μια ανάγνωση της Εξόδου επικεντρωμένη στο πολιτικό της νόημα. Το θέμα πλέον δεν αφορά μόνον το βιβλίο της Εξόδου αλλά το ποια είναι «η πολιτική της Εξόδου» και γιατί έχει σημασία για κάθε κοινωνικοπολιτικό ριζοσπαστισμό που εμφανίστηκε στη νεότερη και σύγχρονη εποχή - από την εποχή του Κρόμβελ και των diggers μέχρι τον 20ό αιώνα.

Για τον Γουόλτσερ, η ιστορία της Εξόδου είναι μοναδική στον αρχαίο κόσμο. Σ’ αυτήν χαράζεται μία πορεία από ένα σημείο Α σε ένα σημείο Χ, το οποίο δεν είναι παλιννόστηση στην αφετηρία αλλά ολοκλήρωση μιας ηθικής και πολιτικής προόδου. Η Εξοδος είναι μια αφήγηση της απελευθέρωσης από την αιγυπτιακή σκλαβιά και η διάσχιση της ερήμου με κατεύθυνση τη Γη Χαναάν. Την ίδια στιγμή, μας προσφέρει το αφηγηματικό πρότυπο της πορείας απαλλαγής από την τυραννία με ορίζοντα επίτευξης μια «καλύτερη ζωή» για μια δρώσα συλλογικότητα.

Στην ανάλυση του Γουόλτσερ, η Αίγυπτος αντιπροσωπεύει τον κανόνα της εκμετάλλευσης και της δουλείας, αλλά συγχρόνως και τον προηγμένο πολιτισμό που ξελογιάζει και παραπλανεί με τις πολυτέλειες και τις ηδονές του τα τέκνα του Ισραήλ. Οι δυσκολίες καθ’ οδόν προς τη Γη της Επαγγελίας ξυπνούν στους απλούς Ισραηλίτες τη νοσταλγία για τις υλικές απολαύσεις της ζωής στην Αίγυπτο, παρά την υποτέλεια και τους εξευτελισμούς που υφίσταντο υπό τον δεσποτισμό του Φαραώ. Με αυτήν την έννοια, η Εξοδος περιγράφει μια σειρά από επώδυνες ηθικές και ψυχολογικές προκλήσεις οι οποίες διαχωρίζουν το παρόν από το μέλλον της λύτρωσης.

Το ενδιαφέρον με την ανάγνωση που προτείνει ο Γουόλτσερ εστιάζεται στον ενδόκοσμο, υλιστικό και πολιτικό χαρακτήρα της Μωσαϊκής Διαθήκης. Ο λαός του Μωυσή καλείται να φέρει εις πέρας την ίδια του την απελευθέρωση, να ανταποκριθεί σε ένα καθήκον με συγκεκριμένες πράξεις και μεταβολές συνείδησης. Αντίθετα, στην Αβρααμική Διαθήκη ο Γουόλτσερ διαβλέπει κυρίως μια δομή εσχατολογικής Αποκάλυψης, η οποία αποκρυσταλλώνονται στην προσδοκία των Εσχάτων Ημερών. Αυτή η ερμηνεία για τη διαφορετική λειτουργία της Μωσαϊκής-Σιναϊτικής και της Αβρααμικής Διαθήκης διευκολύνει τον στοχαστή να διατυπώσει μια ευρύτερη υπόθεση εργασίας.

Θεωρεί, λοιπόν, ότι η ριζοσπαστική φαντασία των νεότερων χρόνων διασχίζεται από τη διαρκή ένταση μεταξύ μιας πολιτικής της Εξόδου και μιας χιλιαστικής-«Αποκαλυψιακής» πολιτικής. Η πρώτη προσβλέπει στην (μερική, έστω) εκπλήρωση μιας συγκεκριμένης υπόσχεσης για «μέλι και γάλα» (ευημερία) και για τη μετατροπή του Ισραήλ σε «ιερό έθνος» και «βασίλειο ιερέων». Εδώ, η υλική και πνευματική διάσταση της απελευθέρωσης δεν μπορεί να διαχωριστεί. Παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τον Γουόλτσερ, η πολιτική της Εξόδου στοχεύει κατά κύριο λόγο στον τερματισμό μιας καταπιεστικής συνθήκης και στην επίτευξη στόχων εγκόσμιας και πρακτικής δικαιοσύνης.

Αντίθετα, η άλλη πηγή του ριζοσπαστισμού, η «μεσσιανική πολιτική», γεννιέται από την απογοήτευση για τις ελλείψεις, τα λάθη και τις αποτυχίες κάθε πρακτικής απελευθερωτικής πορείας. Για τον Γουόλτσερ, ο πολιτικός μεσσιανισμός αρνείται κάθε συμβιβασμό και επιλέγει πάντα απόλυτους όρους στη σύγκρουσή του με τις ανίερες, αλλοτριωμένες και ειδωλολατρικές όψεις του κόσμου ετούτου. Αντίθετα, η προοπτική της πολιτικής της Εξόδου είναι προσανατολισμένη στη Γη της Επαγγελίας, όχι στην Εδέμ. Η Γη της Επαγγελίας, λέει ο Γουόλτσερ, έχει καθορισμένο μέγεθος και έκταση, σε αντίθεση με την Εδέμ, είναι ένας μυθικός κήπος αφθονίας και αυτάρκειας δίχως συγκρούσεις.

Στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου ο συγγραφέας επεκτείνει δεξιοτεχνικά το σχόλιο για την Εξοδο σε έναν στοχασμό για τη δημοκρατία, τη θεοκρατία και τη σχέση υλικών και πνευματικών στόχων. Εμβαθύνοντας ακόμα περισσότερο στη διάκριση μεταξύ πολιτικού μεσσιανισμού και πολιτικής της Εξόδου, μοιάζει να θέλει να διασώσει μια έννοια του ριζοσπαστισμού πέρα και έξω από τον κύκλο της μεσσιανικής επιθυμίας για επαναστατική αγνότητα. Τέλος, στοχάζεται τον σιωνισμό όχι ως επιθυμία κατάκτησης γης ή εξολόθρευσης των εχθρών του Ισραήλ, αλλά ως σταδιακή διείσδυση του Νόμου και ελπίδα για ειρήνης με τον ξένο.

Από κάθε άποψη και ανεξάρτητα από ερμηνευτικές αντιρρήσεις, το δοκίμιο αυτό είναι μια πολύ καλή άσκηση πολιτικού στοχασμού. Και μαζί ένα αφηγηματικά ελκυστικό σχόλιο για ένα από τα καταγωγικά κείμενα της ιουδαιοχριστιανικής μας κληρονομιάς.