Το καλαμάρι, τα παιχνίδια και το Παιχνίδι

Ριάλιτι επιβίωσης με όρους σίριαλ, αντιδραστική αφήγηση για την κακή φύση του ανθρώπου ή παραβολή για τον καπιταλισμό και τις απάνθρωπες μοίρες που επιβάλλει;

Ανεξάρτητα από την τελική ερμηνεία που θα δώσει κανείς στη νοτιοκορεάτικη σειρά «Το παιχνίδι του καλαμαριού», ένα είναι βέβαιο: η απρόσμενη και άνευ όρων επιτυχία του. Τι είναι όμως εκείνο που έκανε το σίριαλ αυτό να γίνει η μεγαλύτερη επιτυχία του Netflix και ήδη να αντιμετωπίζεται ως πολιτιστικό φαινόμενο;

Δεν είναι η βία, δεν είναι η έντονη ποπ ειρωνική αισθητική, δεν είναι καν ο τρόπος με τον οποίο οι ήρωες, οι σχέσεις και οι συνθήκες μπορούν να μετατραπούν σε συμβολικά σημεία που συνομιλούν με τους όρους επιβίωσης στις σύγχρονες κοινωνίες.

Αν κάποιος θέλει να ανακαλύψει τους λόγους επιτυχίας της σειράς δεν χρειάζεται να εμβαθύνει, αλλά αντίθετα να δει την ίδια την επιφάνειά της.

Η υπόθεση της είναι απλή (ορισμένοι θα έλεγαν ξαναζεσταμένη): κάποιοι εκατοντάδες απόκληροι διαγωνίζονται σε μια σειρά από αιματηρά παιχνίδια με στόχο να κερδίσουν ένα μεγάλο χρηματικό έπαθλο και να ξεκινήσουν τη ζωή τους από την αρχή. Η ξεκάθαρη αυτή διάρθρωση αναδεικνύει με τον πιο εμφατικό τρόπο το κέντρο της αφήγησης: το ίδιο το παιχνίδι.

Η καθαρότητα της φόρμας του παιχνιδιού επιτρέπει με μεγάλη ευκολία να γίνει η μέγιστη χρήση των αφηγηματικών τεχνικών με όρους σχεδόν αρχετυπικούς. Η πλοκή, το σασπένς, η ηθική κατηγοριοποίηση των χαρακτήρων προκύπτει φυσικά μέσα από την εξέλιξη του παιχνιδιού. Η ταύτισή μας ή η αγωνία μας προκύπτουν με τρόπο δεδομένο.

Ταυτόχρονα όμως, όσο επιτυχημένα και αν εφαρμόζεται η συγκεκριμένη συνταγή, δεν μοιάζει αρκετή για να δικαιολογήσει το μέγεθος της επιτυχίας. Το παιχνίδι βρίσκεται σίγουρα στο κέντρο της. Οχι όμως ως στοιχείο λειτουργικό, αλλά ως στοιχείο ουσιαστικό. Ως αρχή και ως τέλος της ίδιας της φιλοσοφίας της σειράς.

Το παιχνίδι υπάρχει ως παραβολή του συνόλου της ανθρώπινης δραστηριότητας που μπορεί να σταθεί αυθύπαρκτα. Με δικούς της όρους και κανόνες, σε μια ταυτόχρονη συνομιλία τόσο με την παιδική αθωότητα όσο και τον αιματηρό κυνισμό.

Στο κλασικό του έργο «Ο άνθρωπος και το παιχνίδι» ο ιστορικός Γιόχαν Χουιζίνγκα συντάσσει μια γενική θεωρία για τη γένεση, την καταγωγή και την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού. Σύμφωνα με τον Χουιζίνγκα, ο ανθρώπινος πολιτισμός προκύπτει από την έμφυτη τάση του ανθρώπου προς το παιχνίδι.

Οι κοινωνικές εκφάνσεις του πολιτισμού, όπως ο πόλεμος, το ιερό, το δίκαιο, η ποίηση κτλ, μπορούν να γίνουν αντιληπτές ως εκδηλώσεις ή μεταμορφώσεις της ορμής του ανθρώπου προς το παιχνίδι.

Από την αρχή του βιβλίου ο Χουιζίνγκα διατυπώνει το γεγονός πως το παιχνίδι προηγείται χρονικά του πολιτισμού, μιας και ο πολιτισμός έχει ως προϋπόθεση την ανθρώπινη κοινωνία, ενώ αντίθετα το παιχνίδι είναι κάτι που παρατηρείται και σε πολλά είδη ζώων.

Το φαινόμενο αυτό δεν αποτελεί μόνο ένα φυσιολογικό φαινόμενο ή μια απλή ψυχολογική αντίδραση. «Είναι μια σημαίνουσα λειτουργία- δηλαδή υπάρχει νόημα σε αυτή. Στο παιχνίδι “παίζεται” κάτι που υπερβαίνει τις άμεσες ανάγκες της ζωής και προσδίδει νόημα στη δράση. Κάθε παιχνίδι σημαίνει κάτι».

Η ουσία κάθε παιχνιδιού ταυτίζεται με τους κανόνες του. Και στο κέντρο του παιχνιδιού βρίσκεται η απόλαυση, η ευθυμία του παιχνιδιού. Από αυτή προκύπτει και η ένταση και η απορρόφηση του ανθρώπου, μια δύναμη ικανή να τρελάνει αυτόν που συμμετέχει ή παρατηρεί το παιχνίδι.

Η ευθυμία αυτή αντιστέκεται σε κάθε ανάλυση μας λέει ο Χουιζίνγκα, σε κάθε λογική ερμηνεία. Το παιχνίδι δεν επιτελεί κάποιον εξωτερικό σκοπό. Είναι το ίδιο ο σκοπός και οποιοσδήποτε άλλος σκοπός προκύπτει από αυτό.

Τα παιχνίδια της σειράς αναπαράγουν αυτό το σκοτεινό και ταυτόχρονα εθιστικό στοιχείο του ίδιου του παιχνιδιού. Ταυτισμένα με την επιβίωση των ηρώων είναι εξίσου παράλογα με την ανθρώπινη μοίρα ή τη διαστρωμάτωση των σύγχρονων κοινωνιών.

Τα παιχνίδια αυτά δεν είναι τεχνικές διαδικασίες, αλλά σκοτεινές αποτυπώσεις της σύγχρονης κοινωνίας. Παραβολές που δεν επεξηγούν, αλλά εικονογραφούν τους καιρούς τους. Μέσα από την απλότητα της παιδικής φαντασίας, μέσα από τη σκληρότητα του ενήλικου κυνισμού.

Ανεξάρτητα με το αν αρέσει σε κάποιον η σειρά η όχι, ανεξάρτητα με τα μηνύματα που ο καθένας μπορεί να αναγνώσει πίσω από την αφήγησή της, αυτό που μπορούμε να πούμε είναι πως το «Παιχνίδι του καλαμαριού» διατυπώνει μια ξεκάθαρη πρόταση στην οποία οφείλεται και η επιτυχία της: τέτοια παιχνίδια παίζουνε κοινωνίες σαν αυτές.