Το θρησκευτικό θεμέλιο της σωκρατικής σκέψης

Το δοκίμιο που ο σπουδαίος Ιταλός στοχαστής Πιέρο Μαρτινέτι (1872-1943) αφιέρωσε στη μορφή του Σωκράτη, το οποίο κυκλοφόρησε στα ελληνικά μόλις πριν από λίγο καιρό, υπήρξε ένα από τα τελευταία κείμενά του και αποδεικνύει τη σημασία που απέδιδε στη σκέψη και κυρίως στον τρόπο ζωής του Ελληνα φιλοσόφου. O Mαρτινέτι, χρησιμοποιώντας κυρίως τους πλατωνικούς διαλόγους και τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντος, επιχειρεί μία προσέγγιση του αρχαίου δασκάλου πιο κοντά στη δική του φιλοσοφική αντίληψη.

Σε κάθε περίπτωση, όπως υπογραμμίζεται, στην ιστορία της φιλοσοφίας, μολονότι συναντάμε ελάχιστες προσωπικότητες που να μας είναι τόσο οικείες, όπως εκείνη του Σωκράτη, μολονότι ο Ξενοφών και ο Πλάτων μάς προσφέρουν και στις μικρότερες λεπτομέρειές τους τις ομιλίες, τις συζητήσεις, το τραγικό τέλος, το κοφτερό πνεύμα, την ειρωνική διαλεκτική και την ηθική αποστολή μιας μορφής που μας εκπλήσσει με την ευγένεια με την οποία ετοιμάζεται να ακούσει την επιχειρηματολογία των αντιπάλων του, εντούτοις μας παρουσιάζεται αινιγματική, όταν επιχειρούμε να συνθέσουμε μια συνολική εικόνα. Αισθανόμαστε ασφαλώς ότι βρισκόμαστε ενώπιον ενός δασκάλου της ανθρωπότητας, μιας προσωπικότητας μοναδικής στην ιστορία· παρ’ όλα αυτά έως σήμερα δεν έχει σταθεί εφικτό να διεισδύσουμε στο μυστικό αυτής της προσωπικότητας.

Κατά τον Μαρτινέτι, τo μεγαλείο του Σωκράτη δεν συνίσταται μόνο στο μεγαλείο της σκέψης του και σε εκείνο των μαθητών του, που ο ίδιος με τον τρόπο του υποδαύλισε προκειμένου να βγει στην επιφάνεια, αλλά και στην αξία της προσωπικότητάς του. Για παράδειγμα, ο Πλάτων αποκαλεί τον Σωκράτη τον καλύτερο, τον πιο σοφό, τον πιο δίκαιο άνθρωπο του καιρού του. Από τις ελάχιστες λεπτομέρειες που οι βιογράφοι του διέσωσαν και μας μετέφεραν διαφαίνονται η καλοσύνη, η γαλήνη, η καλότροπη ειρωνεία ενός ανώτερου πνεύματος.

Για τον λόγο αυτόν, οφείλουμε να είμαστε εξαιρετικώς ευγνώμονες στον Πλάτωνα ο οποίος διέσωσε τη μνήμη αυτού του ανθρώπου, αν και η ανθρωπότητα δεν ανέχεται να της θυμίζουν συχνά ότι υπήρξε κάποτε ένας άνθρωπος που ονομαζόταν Σωκράτης.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά του Μαρτινέτι στον Αντισθένη, και μάλιστα σε «αντιπαράθεση» με τον Πλάτωνα: αυτοί ήταν οι σπουδαιότεροι μαθητές του. Γνωρίζουμε τον ανταγωνισμό που τους χώριζε, αλλά δυστυχώς για τον προλετάριο φιλόσοφο μόνο θραύσματα της σκέψης του έχουν διασωθεί∙ αντίθετα έχουμε όλα τα κείμενα του Πλάτωνος. Σύμφωνα με τον Μαρτινέτι, από τα λίγα που γνωρίζουμε μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο αληθινός μαθητής του Σωκράτη υπήρξε ο Αντισθένης, ο οποίος μπορεί να θεωρηθεί ο συνεχιστής του∙ αυτός είναι ο λαϊκός κήρυκας του κυνισμού, ο οποίος αναζητά τους ταπεινούς και τους φτωχούς και διαδίδει ένα ιδανικό απλής και σκληρής ζωής.

Ο Ιταλός φιλόσοφος εστιάζεται στο θρησκευτικό θεμέλιο της σωκρατικής σκέψης, καθώς για τον ίδιο ο Σωκράτης υπήρξε κάτι περισσότερο από ένας φιλόσοφος: υπήρξε ένας θρησκευτικός ήρωας· Ιησούς Χριστός και Σωκράτης χαρακτηρίζουν τις πλέον υψηλές μνήμες της ανθρωπότητας. Αμφότεροι θεμελίωσαν τη ζωή τους σε μία ακλόνητη εσωτερική πίστη και έδωσαν το παράδειγμα σχετικά με ό,τι ένας άνθρωπος οφείλει να γνωρίζει τι πρέπει να υπομένει εξαιτίας της πίστης του. Εμείς οι χριστιανοί, έλεγε ο Ιουστίνος, υπομένουμε ό,τι υπέμεινε ο Σωκράτης, γιατί σκεφτόμαστε και πράττουμε όπως και εκείνος∙ όπως και εκείνον, έτσι και εμάς μας κρίνουν άδικα∙ όπως και εκείνον, έτσι και εμάς μας έριξαν στη φυλακή∙ όπως και εκείνον, έτσι και εμάς μας δολοφονούν∙ και παρ’ όλα αυτά όπως εκείνος έτσι και εμείς είμαστε άτρωτοι, γιατί μπορούν να μας σκοτώσουν, αλλά όχι να μας βλάψουν.

Οι ιστορικοί ανέδειξαν τις βαθιές αναλογίες μεταξύ του πλατωνισμού και του χριστιανισμού∙ αμφότεροι αποτελούν κατά βάθος δύο φιλοσοφίες της απελευθέρωσης, αλλά τα χριστιανικά στοιχεία του πλατωνισμού απαντούν ήδη στον Σωκράτη. Ομως κατά τους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες η μνήμη και η λατρεία του Σωκράτη αναδεικνύονται και στον παγανιστικό κόσμο∙ τον επικαλούνται ως το παράδειγμα που ο άνθρωπος έχει εμπρός του στα πέτρινα χρόνια, όταν η υπακοή στον θεό συνεπάγεται την ανυπακοή στους ανθρώπους. Ο Σενέκας, όταν νιώθει να επικρέμαται πάνω του μία σκοτεινή απειλή, αναζητά στον Σωκράτη παραμυθία και δύναμη.

Για τον Σωκράτη, και για τον Μαρτινέτι, οφείλουμε να αφουγκραζόμαστε την εσωτερική φωνή, να κατευθύνουμε τη συμπεριφορά μας σύμφωνα με τις πιο αγνές πεποιθήσεις της συνείδησής μας, ανεξάρτητα από κάθε απαγόρευση του κράτους και των ηθών: αυτό είναι το αγαθό. Υφίστανται ένας εσωτερικός θεός και μία ζωή που είναι ανώτερη από τον κόσμο. Αυτές είναι οι πεποιθήσεις που ο Σωκράτης με τη ζωή του και με τον θάνατό του άφησε παρακαταθήκη, ως μία μορφή πνευματικής κληρονομιάς στον αρχαίο κόσμο και σε εμάς. Μία ανάλογη παρακαταθήκη μάς άφησε και ο Μαρτινέτι, ο οποίος δεν υπήρξε μόνο ένας λαμπρός ακαδημαϊκός φιλόσοφος, συγγραφέας θεμελιώδους σημασίας μονογραφιών για τον Καντ ή τον Σπινόζα, όπως και άλλων σημαντικών θεωρητικών κειμένων, αλλά και ένας δάσκαλος πνευματικότητας, τον οποίο ο Αμεντέο Βιγκορέλι στην εισαγωγή του συγκρίνει με έναν άλλο μάρτυρα του καιρού μας: τον Τσεχοσλοβάκο Γιαν Πατότσκα.

*Φιλόλογος - Θεολόγος

—

♦ Τη σελίδα αυτήν δεν τη φτιάχνουν επαγγελματίες κριτικοί βιβλίου. Γράφεται από αναγνώστες που απευθύνονται σε αναγνώστες για να τους μιλήσουν για κάποιο βιβλίο που τους συνεπήρε. Αν θέλετε να μοιραστείτε όσα νιώσατε διαβάζοντας ένα βιβλίο, στείλτε το κείμενό σας (το πολύ 700 λέξεις) στο [email protected]