Μεταξύ Νόησης και Φωνής

Αυτή τη φορά η στήλη «Τα εκτός ύλης» παραχωρεί τις λέξεις της στην επίκουρη καθηγήτρια Κριτικής Ανάλυσης Λόγου, Σαλώμη Μπουκάλα, η οποία με τη σειρά της χαρίζει τις δικές της λέξεις, για να «μιλήσει» για το βιβλίο του Φοίβου Παναγιωτίδη «Μεταξύ Νόησης και Φωνής: Εισαγωγή στη Γλωσσική Θεωρία» που έγραψε μαζί με τον Δημήτριο Κοτοπούλη και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Νήσος. Αυτό το κάνουμε επειδή, με τη δημόσια Παιδεία να τείνει να χαθεί από τον χάρτη των συνταγματικών μας δικαιωμάτων, μαζί με τη δημόσια Υγεία (για πρώτη φορά στη νεότερη Ιστορία της χώρας), έχουμε ξεχάσει να ακούμε τι πραγματικά σημαίνουν οι λέξεις που ακούμε...

«“Η αρχαία ελληνική γλώσσα είναι γλώσσα νοημάτων, δεν είναι γλώσσα ήχων. Γι’ αυτό και είναι δύσκολη η ορθογραφία της και έχει και μακρύτερες λέξεις από τις άλλες γλώσσες… Διαβάζοντας αρχαία ελληνικά αναγκάζεσαι να εκπαιδεύσεις τον εγκέφαλό σου σε περιοχές γνωστικές πολύ υψηλού επιπέδου”, τόνισε η ομότιμη καθηγήτρια Ιστορίας του Ελληνισμού, Μαρία Ευθυμίου, σε διαδικτυακή συνέντευξή της (Απρίλιος 2022), προκαλώντας τον ενθουσιασμό του συνομιλητή της. Κι αν οι διαπιστώσεις της κ. Ευθυμίου σκόρπισαν ρίγη συγκίνησης και εθνικής υπερηφάνειας στο διαδικτυακό ακροατήριό της, εντούτοις δεν μοιράστηκαν τα ίδια μεγαλοπρεπή συναισθήματα πολλοί γλωσσολόγοι ή όσοι ασχολούνται με τη σύγχρονη γλωσσική επιστήμη. Σε ένα τοπίο γεμάτο γλωσσικούς μύθους και επιστημονικές ανακρίβειες, το βιβλίο του Φοίβου Παναγιωτίδη, καθηγητή Θεωρητικής Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, “Μεταξύ Νόησης και Φωνής: Εισαγωγή στη Γλωσσική Θεωρία”, που συνυπογράφει με τον Δημήτριο Κοτοπούλη και κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Νήσος, επιχειρεί να επιλύσει παρανοήσεις σχετικά με τη γλώσσα και να εισαγάγει τους αναγνώστες του στην επιστήμη της γλώσσας ξεκινώντας από τα βασικά (και άρα τα πιο δύσκολα, όπως ο ίδιος επισημαίνει). Κι ενώ στην ελληνική κοινωνία η αντίληψη της ανωτερότητας της αρχαίας ελληνικής γλώσσας είναι κοινή παραδοχή και απουσιάζει ο επιστημονικός λόγος για τη γλώσσα, το βιβλίο αυτό φιλοδοξεί να δείξει στο αναγνωστικό κοινό του πως όσα νομίζει ότι γνωρίζει για τη γλώσσα δεν είναι παρά ατεκμηρίωτες αντιλήψεις στην υπηρεσία ενός εθνοκεντρικού αφηγήματος που κατακλύζει τη δημόσια συζήτηση περί γλώσσας –και ιδιαίτερα της ελληνικής γλώσσας.

Με το βιβλίο αυτό, ο Φοίβος Παναγιωτίδης παρουσιάζει στο ευρύ κοινό όψεις της μελέτης του γλωσσικού φαινομένου, επιχειρώντας σε κάθε κεφάλαιο να απαντήσει στις ερωτήσεις: Πώς μελετάμε τη γλώσσα; Υπάρχει γλωσσικό ένστικτο; Από πού προέρχεται και πώς κατακτάται η γλώσσα; Γιατί υπάρχουν τόσο πολλές διαφορετικές γλώσσες; Τι είναι η γραμματική και πώς τη μελετάμε; Ερωτήματα καίρια στα οποία πολλές προσωπικότητες της δημόσιας σφαίρας, με επιστημονική κατάρτιση ή και όχι, έχουν απαντήσει εξηγώντας τις απόψεις τους· οι απόψεις αυτές, όμως, δεν σχετίζονται πάντα με την επιστήμη της γλωσσολογίας. Προκειμένου, λοιπόν, να τονίσει την επιστημονική πλευρά του κλάδου σε σχέση με τις κοινές πεποιθήσεις, ο Φοίβος Παναγιωτίδης ξεκινά το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου εξηγώντας τι δεν είναι η γλωσσολογία και τι δεν είναι η γλώσσα, για να συνεχίσει παρουσιάζοντας τη γλώσσα ως σύστημα γραμματικών κανόνων, να εξηγήσει τη διαφορά γλώσσας και λόγου και να περιγράψει τη γλώσσα ως νοητικό φαινόμενο. Είναι, λοιπόν, αποκλειστικά και μόνο η αρχαία ελληνική γλώσσα νοημάτων; Φυσικά και όχι!

Στη συνέχεια, ο Φοίβος Παναγιωτίδης μάς εξηγεί τη σχέση της γλώσσας με τον πολιτισμό και τη διάκριση γλώσσας και ορολογίας για να καταλήξει πως όλες οι γλώσσες είναι ίσες, προς μεγάλη ίσως έκπληξη και απογοήτευση όλων εκείνων που δημοσιοποιούν τις αντιεπιστημονικές πεποιθήσεις τους. Αναρωτιέται εύλογα κανείς αν η οπτική του Φοίβου Παναγιωτίδη για τη γλώσσα και τη γλωσσική θεωρία θα μπορούσε με τη σειρά της να τεθεί υπό αμφισβήτηση, υπό το πρίσμα της κριτικής και της απομυθοποίησης της εθνοκεντρικής διάστασης της γλώσσας που επικρατεί στον ελληνικό δημόσιο λόγο. Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι αρνητική, καθώς στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας και ο συν-επιμελητής παραθέτουν πλήθος από τεκμηριωμένες πηγές αναφορικά με τη λειτουργία και τη σημασία της γλώσσας που καθιστούν τον λόγο τους εξόχως επιστημονικό και επίκαιρο.

Οπως επισημαίνει ο Φοίβος Παναγιωτίδης, το βιβλίο αυτό δεν στοχεύει να αποτελέσει μια σύγχρονη εισαγωγή στη γλωσσολογία. Πρόκειται για ένα βιβλίο που απευθύνεται σε εξειδικευμένο, αλλά και στο ευρύ κοινό, χωρίς όμως να εκλαϊκεύει πτυχές της γλωσσικής επιστήμης. Στο βιβλίο αυτό, ο Φοίβος Παναγιωτίδης κατορθώνει να καταστήσει την τεχνική ορολογία της γλωσσολογίας κατανοητή και να αποδείξει την αξία του επιστημονικού λόγου θέτοντας υπό αμφισβήτηση πτυχές του εθνοκεντρικού λόγου περί γλώσσας και καθιστώντας το αναγνωστικό κοινό του λιγότερο επιρρεπές στην υιοθέτηση γλωσσικών μύθων ή ιδεολογικών μυθευμάτων».