Τα οθωμανικά μνημεία στην Ελλάδα και η ανακατασκευή της συλλογικής μνήμης

Μνήμη και λήθη. Δύο λέξεις, δύο διαδικασίες, δύο καταστάσεις που αποτελούν βασικά συστατικά κατά την πορεία διαμόρφωσης τόσο των ατομικών όσο και των συλλογικών ταυτοτήτων σε κάθε ανθρώπινη κοινωνία. Ιδίως σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση του νεωτερικού έθνους-κράτους η μνήμη και η λήθη έχουν διαδραματίσει καίριο και καθοριστικό ρόλο στη μορφοποίηση και αποκρυστάλλωση της εθνικής ή καλύτερα της εθνο-θρησκευτικής ταυτότητας. Αλλωστε, όπως ήδη σημείωνε ο Ernest Renan στην ομιλία του περί έθνους (1882), «η ουσία ενός έθνους βασίζεται στο γεγονός ότι τα μέλη του έχουν πολλά κοινά, αλλά και ότι όλοι έχουν ταυτόχρονα ξεχάσει πολλά πράγματα», υπογραμμίζοντας, δηλαδή, τη σημασία και της λήθης, εκτός από τη μνήμη σε αυτήν τη διαδικασία.

Το οθωμανικό παρελθόν της Ελλάδας, όπως και άλλων βαλκανικών χωρών, θα μπορούσε να ενταχθεί σε αυτό που έχει ονομαστεί «δύσκολη», «ενοχλητική» ή «παράφωνη» κληρονομιά. Αμέσως μετά την απελευθέρωση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία κυριάρχησε η απόπειρα εξάλειψης του οθωμανικού στοιχείου, είτε επρόκειτο για ανθρώπους είτε για υλικές αποτυπώσεις αυτού του «ενοχλητικού» παρελθόντος. Η προσπάθεια αυτή ήταν συχνά σχεδιασμένη και εκτελούνταν άμεσα ή έμμεσα με εξανδραποδισμούς και καταστροφές οθωμανικών κτιρίων, ιδίως μιναρέδων και τζαμιών, λόγω της συμβολικής τους σημασίας, αλλά όχι μόνο.

Στην πραγματικότητα, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι δεν επρόκειτο απλώς και μόνο για λήθη, απαραίτητη συνοδοιπόρο στην προσπάθεια κατασκευής της εθνο-θρησκευτικής ταυτότητας, αλλά στην πράξη για μία damnatio memoriae (καταδίκη της μνήμης) καθώς συχνά λαμβάνονταν και επίσημες αποφάσεις καταστροφής από τις ελληνικές αρχές με σκοπό την πλήρη εξαφάνιση οποιουδήποτε οθωμανικού στοιχείου.

Με αυτό το «ενοχλητικό» παρελθόν καταπιάνεται το παρόν εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο «Οθωμανικά μνημεία στην Ελλάδα: Κληρονομιές υπό διαπραγμάτευση», από τις εκδόσεις Καπόν (2023). Πρόκειται για ένα έργο συλλογικό, απότοκο ενός μεγάλου ερευνητικού προγράμματος (2017-2021), το οποίο πραγματεύτηκε ακριβώς αυτό το θέμα και είχε την υποστήριξη της Γαλλικής Σχολής Αθηνών. Στις 311 –μεγέθους λευκώματος– σελίδες του μπορεί κανείς να διαβάσει εμπεριστατωμένα κείμενα για το οθωμανικό παρελθόν της Ελλάδας μέσα από την ανάδειξη όλων των παραμέτρων που άπτονται του θέματος (αρχιτεκτονική κατασκευή, κοινωνικό, πολιτικό και ιστορικό πλαίσιο, σύγχρονες εξελίξεις, κ.λπ.).

Εκκινώντας με δύο κατατοπιστικότατα εισαγωγικά κείμενα, τα οποία θέτουν το ευρύτερο ιστορικό και θεωρητικό πλαίσιο στη συνέχεια ο αναγνώστης περιηγείται ανά την Ελλάδα και παρατηρεί την πορεία στον χρόνο οθωμανικών μνημείων που είτε χάθηκαν στη λήθη (ή βρίσκονται κοντά στο να καταστραφούν) είτε διατηρήθηκαν και αναστηλώθηκαν με πολύ θετικά αποτελέσματα. Από τη βόρεια Ελλάδα, τη Μακεδονία και τη Θράκη, την Εύβοια, την Αττική, τη Θεσσαλία και την Πελοπόννησο έως τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου και την Κρήτη οι συγγραφείς αναδεικνύουν γνωστές και άγνωστες πτυχές αυτού του οθωμανικού παρελθόντος όπως: χαμάμ, τζαμιά και μιναρέδες, οχυρά και τείχη, οικίες, μεβλεβιχανέδες, ιμαρέτια, μεντρεσέδες, μπεζεστένια, τουρμπέδες, τσεσμέδες και επιτύμβιες στήλες.

Ολα τα κείμενα του τόμου στηρίζονται σε και περιλαμβάνουν μεγάλο εύρος πηγών και αρχείων, όπως έγγραφα και φωτογραφίες, σχέδια και χάρτες, υλικό απαραίτητο από τη στιγμή που πρόκειται για μνημεία. Αξίζει, επίσης, να γίνει μνεία στην τελευταία ενότητα, όπου περιλαμβάνονται μελέτες τεκμηρίωσης και αποκατάστασης διαφόρων οθωμανικών μνημείων ανά την Ελλάδα, που είτε έχουν πραγματοποιηθεί είτε έχουν κατατεθεί ως προτάσεις για το άμεσο μέλλον.

Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου περιγράφεται η σημερινή κατάσταση των μνημείων, αλλά και η πορεία τους στον χρόνο, η οποία μπορεί να περιγραφεί ως έχουσα δύο βασικές περιόδους: Η πρώτη περιλαμβάνει τα χρόνια έπειτα από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, όταν κυριάρχησε, ως επί το πλείστον, η λήθη και η καταστροφή της μνήμης –σε συνδυασμό με την αδιαφορία για τα εν λόγω μνημεία– και οδήγησε στις διαφορετικές χρήσεις των μνημείων αυτών, από αποθήκες και στρατώνες μέχρι φυλακές και κινηματογράφους, που έφτασαν να προβάλλουν ταινίες πορνό, όπως συνέβη με το Χάμζα Μπέη τζαμί στη Θεσσαλονίκη. Η δεύτερη ξεκινάει μετά τη δικτατορία (1974), μία νέα περίοδος που καθορίστηκε από την υιοθέτηση νέας νομοθεσίας αναφορικά με την προστασία των οθωμανικών μνημείων (που ανανεώθηκε το 2002), με αποτέλεσμα, όπως αναφέρεται, έως το 2002 να έχουν κηρυχθεί ως διατηρητέα πάνω από 400 οθωμανικά κτίσματα.

Μία εξίσου ενδιαφέρουσα παράμετρος είναι η διαφαινόμενη διαφορά μεταξύ υπαίθρου και πόλεων, καθώς όπως προκύπτει από ορισμένες μελέτες του βιβλίου, τα οθωμανικά μνημεία της υπαίθρου δεν έχουν λάβει την απαιτούμενη προσοχή και φροντίδα προς αποκατάσταση συγκριτικά με εκείνα που βρίσκονται στις μεγάλες πόλεις (π.χ. Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Τρίκαλα, κ.α.). Σε κάθε περίπτωση, φαίνεται ότι η οθωμανική κληρονομιά προσπαθεί να βγει από τη λήθη, αν και αυτό δεν είναι πάντα εύκολο καθώς, όπως σημειώνεται χαρακτηριστικά, πολύ συχνά ακόμα και οι κρατικοί φορείς (ίσως ακριβώς επειδή είναι κρατικοί) αποφεύγουν να ονομάσουν τα μνημεία οθωμανικά και επιλέγουν τους όρους μετα-βυζαντινά ή βυζαντινά.

Το εν λόγω βιβλίο αποτελεί πραγματικά μία εξαιρετικά χρήσιμη και ενδιαφέρουσα συμβολή καλύπτοντας μια σειρά από επιστημονικά πεδία και ενδιαφέροντα που δεν περιορίζονται στην ιστορία, αλλά περιλαμβάνουν και τις κοινωνικές επιστήμες, τις πολιτισμικές σπουδές και την αρχιτεκτονική. Πέραν της επιστημονικής και αισθητικής επάρκειας του βιβλίου, δεν μπορεί κανείς να παραβλέψει ότι συμβάλλει και στον ανα-στοχασμό πάνω στη συλλογική και την πολιτισμική μνήμη. Εξάλλου, όπως έχει υποστηρίξει ένας από τους βασικούς μελετητές της συλλογικής μνήμης, ο Maurice Halbwachs, η μνήμη λειτουργεί ανα-κατασκευαστικά και η συλλογική μνήμη δρα προς δύο κατευθύνσεις, τόσο προς τα πίσω όσο και προς τα εμπρός. Η μνήμη, δηλαδή, δεν ανα-κατασκευάζει μόνο το παρελθόν· οργανώνει επίσης τις εμπειρίες του παρόντος και του μέλλοντος, καθώς το παρελθόν αποτελεί κοινωνική κατασκευή και δεν προκύπτει φυσικά. Αυτό αποτυπώνεται και στην επιλογή του υπότιτλου του βιβλίου (κληρονομιές υπό διαπραγμάτευση), καθώς όπως σημειώνουν και οι επιμελητές στην εισαγωγή τους ήθελαν να δείξουν τόσο τον διαφιλονικούμενο χαρακτήρα τους όσο και την υπό εξέλιξη συζήτηση για την ταυτότητά τους.

*Δρ Κοινωνιολογίας της θρησκείας, διδάσκων Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου

—

♦ Τη σελίδα αυτή δεν τη φτιάχνουν επαγγελματίες κριτικοί βιβλίου. Γράφεται από αναγνώστες που απευθύνονται σε αναγνώστες για να τους μιλήσουν για κάποιο βιβλίο που τους συνεπήρε. Αν θέλετε να μοιραστείτε όσα νιώσατε διαβάζοντας ένα βιβλίο, στείλτε το κείμενό σας (το πολύ 700 λέξεις) στο [email protected]