Ενα «Καλειδοσκόπιο» του εργατικού κινήματος στον Μεσοπόλεμο

Σχετικά απαρατήρητο πέρασε το τελευταίο βιβλίο του Τάσου Τρίκκα «Καλειδοσκόπιο. Εργατικό κίνημα και Μεσοπόλεμος» (Εκδόσεις Εύμαρος, 2020, πρόλογος Κ. Γαβρόγλου). Εντελώς άδικα. Το βιβλίο, που κυκλοφόρησε λίγες μέρες πριν από τον θάνατο του συγγραφέα του, παρέχει μαρτυρία για την αξιοθαύμαστη διαύγειά του (στα 89 του χρόνια!), αλλά και για τον ιστορικό ρεαλισμό που διέκρινε την ερευνητική οπτική του.

Ενταγμένος στην Αριστερά από τα νεανικά του χρόνια, ο Τρίκκας κλείνει με αυτό το έργο επάξια μια πλούσια ιστορική έρευνα, η οποία φώτισε σημαντικές πλευρές της ιστορίας του εργατικού μας κινήματος. Επιστρέφει δε σε μια κρίσιμη, ταραγμένη περίοδο με πλούσια διδάγματα σε σχέση με το σήμερα.

Ο ρεαλισμός του Τρίκκα, για τον οποίο κάναμε ήδη λόγο, συνίσταται στην ικανότητά του να εντοπίζει, να ζυγίζει και να παρουσιάζει εύληπτα κομβικά ζητήματα και διακυβεύματα στην πολυτάραχη ιστορία της ελληνικής Αριστεράς. Η περίοδος που πραγματεύεται συμπίπτει με την ίδρυση του ΚΚΕ (αρχικά ως ΣΕΚΕ), το ρίζωμα και την ηγεμόνευσή του στο εργατικό κίνημα της χώρας μας, αλλά και τη βαθμιαία κυριαρχία του σταλινισμού στο εσωτερικό του ΚΚΕ, ιδιαίτερα με την ανάληψη της ηγεσίας από τον Ν. Ζαχαριάδη. Είναι ταυτόχρονα μια εποχή μεγάλων ανακατατάξεων στην ελληνική κοινωνία, τις οποίες πυροδοτούν η Μικρασιατική Καταστροφή και η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929. Ο Τρίκκας συζητά εκτενώς τις καμπές στην πορεία του ελληνικού κομμουνισμού: η αντίδραση στη μικρασιατική εκστρατεία, η διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του ΣΕΚΕ/ΚΚΕ, οι εσωκομματικές διαμάχες, το Μακεδονικό, ο σεκταρισμός της Τρίτης Περιόδου, οι αναπροσανατολισμοί με την ανάληψη της ηγεσίας από τον Ζαχαριάδη, η μεταξική δικτατορία και η αντίσταση. Καθώς δεν είναι δυνατό να επεκταθούμε διεξοδικά, θα σταχυολογήσουμε μερικά ενδιαφέροντα σημεία.

Ενα καίριο θέμα αφορά τις ιδέες της λαϊκής και της αριστερής δημοκρατίας, που διατυπώνονταν κατά καιρούς στο κόμμα, για να τους ριχτεί αμέσως το ανάθεμα του οπορτουνισμού και της σοσιαλδημοκρατικής παρέκκλισης (σελ. 34-37, 237-243, κ.λπ.). Ο Τρίκκας, αν και παραθέτει τις εναντίον τους ενστάσεις, καθιστά πρόδηλο ότι αυτές έχουν νόημα μόνο ενάντια σε παρερμηνείες και ότι η αναγνώριση της ύπαρξης ενδιάμεσων, μεταβατικών στιγμών στην επαναστατική διαδικασία αποτελεί όρο για μια σοβαρή επαναστατική στρατηγική. Η μετά το 1945 ιστορική εμπειρία σε Γιουγκοσλαβία, Ουγγαρία, Πολωνία, κοκ, απέδειξε τη βασιμότητα αυτής της πρόβλεψης, δίνοντας ζωή στην έννοια της λαϊκής δημοκρατίας, γεγονός που δεν αναιρείται από τη σταλινική στρέβλωση των επαναστατικών διαδικασιών.

Αναφορικά με το Μακεδονικό, ο Τρίκκας (σελ. 319-350), ακολουθώντας τις μεταπτώσεις της κομματικής γραμμής και τους παράγοντες που τις καθόρισαν, σημειώνει ως κύριο ανάμεσά τους την ισχυρή σε κύκλους της Κομμουνιστικής Διεθνούς πρόθεση να αξιοποιηθεί το εθνικό ζήτημα για «δημιουργία επαναστατικού μετώπου στα Βαλκάνια» (σελ. 323). Η ιδέα ήταν φυσικά ανεδαφική, μια εκδήλωση του αναπτυσσόμενου στην Κομιντέρν γραφειοκρατικού υποκειμενισμού. Ο Τρίκκας το συνοψίζει στην πρόταση, παράφραση μιας διατύπωσης του Μπεναρόγια, ότι το σύνθημα της Ανεξάρτητης Μακεδονίας και Θράκης «εισήχθη αλλά δεν παρήχθη» – εισήχθη από την Κομιντέρν χωρίς να έχει παραχθεί από τη ζωή.

Ενδιαφέρουσες είναι και οι επισημάνσεις για τη λεγόμενη «φραξιονιστική διαμάχη χωρίς αρχές» του 1929-31. Εντοπίζει εδώ ως πολιτικό διακύβευμα την αντιπαράθεση ανάμεσα στις εξωπραγματικές εκτιμήσεις της ομάδας Σιάντου ότι η επανάσταση ήταν άμεσα επικείμενη και τις πιο ρεαλιστικές, αλλά ασαφείς θέσεις, της ομάδας Χαϊτά.

Ομως το κυριότερο προσόν στην προσέγγιση του Τρίκκα είναι ότι τοποθετεί τις αναλύσεις του μέσα στο διεθνές και κυρίως το εσωτερικό πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο, που καθόρισε τα διλήμματα του κομμουνιστικού μας κινήματος. Η σύσταση του ελληνικού κράτους μετά την Επανάσταση του 1821, η άνοδος του βενιζελισμού στις διάφορες φάσεις του, οι μετά το 1923 δικτατορικές εκτροπές, οι ιδεολογικές διαμάχες της εποχής (γλωσσικό, μαρασλειακά, κ.ά.), η άνοδος του φασισμού συζητιούνται λιγότερο ή περισσότερο διεξοδικά. Αυτές οι συσχετίσεις του επιτρέπουν να προβαίνει σε ισορροπημένες, ακριβοδίκαιες κρίσεις για πρόσωπα και πράγματα.

Αναφορικά με τον Ζαχαριάδη, ο Τρίκκας δεν αρνείται την αναδιοργάνωση που έφερε στο ΚΚΕ με την άνοδό του στην ηγεσία, τονίζει όμως ότι αυτή είχε ως άξονα τα τακτικά ζητήματα της στιγμής και συνοδεύτηκε από ένα θόλωμα των μακροχρόνιων προοπτικών. Το κενό μπορούσε, βέβαια, να κρύβεται ενόσω η ανοδική πορεία του κινήματος συνέτεινε να προσεγγίζουν το κόμμα αξιόλογοι διανοούμενοι όπως ο Γληνός, έμελλε όμως να αναδειχτεί τραγικά το 1944-45, όταν τέθηκε το θεμελιώδες ζήτημα της εξουσίας. Ο ίδιος διαπιστώνει σωστά ότι και ο Πουλιόπουλος, με την αριστερίστικη «καθαρότητά» του στον σκοπό, δεν πρόσφερε μια βάσιμη εναλλακτική επιλογή.

Μια σύγκριση με το σήμερα καθιστά πρόδηλες τις ακόμη μεγαλύτερες δυσχέρειες για την κομμουνιστική και ευρύτερη αντικαπιταλιστική Αριστερά. Αν η άνοδος του φασισμού και της Ακροδεξιάς είναι, όπως τότε, το κύριο γνώρισμα της εποχής μας, στα πρόσφατα χρόνια το μόνο που στάθηκε ικανό το ΚΚΕ ήταν να προσελκύσει όχι νέους Γληνούς αλλά μορφές όπως η Κανέλλη. Και, από την άλλη, παρά ορισμένες αξιόλογες θεωρητικές επεξεργασίες στη μαρξιστική διανόηση, ο σεκταρισμός, εκφράζοντας συχνά όπως και στο παρελθόν μια χωρίς αρχές διαμάχη για την ηγεσία, κυριάρχησε στον αντικαπιταλιστικό χώρο.

Το βιβλίο του Τρίκκα, φωτίζοντας τις συνέπειες αυτών των στάσεων στο παρελθόν, μας βοηθά να σκεφτούμε και τις μελλοντικές τους συνέπειες, ενδυναμώνοντας το τόσο αναγκαίο σήμερα για τους αγωνιστές αίσθημα ευθύνης.

*Συγγραφέας, μέλος της Σ.Ε. της «Μαρξιστικής Σκέψης»