Ακαιροι προβληματισμοί για ένα επίκαιρο ζήτημα

Το σχέδιο νόμου σχετικά με τη μετατροπή πέντε μεγάλων ελληνικών αρχαιολογικών μουσείων σε ΝΠΔΔ που προωθεί το υπουργείο Πολιτισμού αποτελεί ένα ιδιαίτερα προβληματικό κείμενο.

Και δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς, επειδή σε αυτό καθρεφτίζεται, για μια ακόμη φορά, το πρίσμα μέσα από το οποίο η γενική στάση απέναντι στο αρχαίο παρελθόν παίρνει τη μορφή συγκεκριμένων πολιτικών στάσεων και πράξεων, στη χώρα μας.

Δεν χρειάζεται να επαναλάβω το ένα χαρακτηριστικό αυτού του πρίσματος, που αναδείχθηκε γλαφυρά και από τις σχετικές ανακοινώσεις των συνδικαλιστικών οργανώσεων του ΥΠΠΟ, δηλαδή το νεοφιλελεύθερο όραμα για τη λειτουργία των μουσείων. Θα ήθελα να επισημάνω το άλλο συστατικό που καθιστά, κατά τη γνώμη μου, το μείγμα προβληματικό: τη ρομαντική αντίληψη περί του μεγαλείου και της ιερότητας της αρχαιότητας. Αντίληψη που παραμένει εντυπωσιακά αναλλοίωτη από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα.

Οταν, λοιπόν, έχουμε στα χέρια μας έναν νόμο που συνέταξε η κ. Μενδώνη, κανένα από τα δύο συστατικά δεν πρέπει να μας εκπλήξει. Αυτό το μείγμα νεοφιλελευθερισμού και αρχαιολαγνείας αντικατοπτρίζεται στην ισορροπία του τρόμου που, στην αντίληψη των κυβερνώντων, καθιστά την Ακρόπολη της Αθήνας ταυτόχρονα «ιερό βράχο» και πασαρέλα οίκων μόδας.

Στην ισορροπία του τρόμου ανάμεσα στους αυστηρότερους, ίσως, στον κόσμο νομοθετημένους όρους προστασίας κάθε αρχαίου πράγματος, από τη μια, και στις καταστροφικές πρακτικές που τελικά εφαρμόζονται όταν τα αρχαία αυτά πράγματα αποκαλύπτονται εκεί που δεν τα σπέρνουν και θέτουν σε κίνδυνο τα προβλεπόμενα εργολαβικά κέρδη. Στην ισορροπία του τρόμου ανάμεσα στις προστατευμένες γυάλινες λειψανοθήκες των αρχαιολογικών μουσειακών εκθέσεων, από τη μια, και στην αγωνία προσέλκυσης ολοένα και μεγαλύτερου αριθμού αλλοδαπών τουριστών για ένα πολιτιστικό onenightstand με την ελληνική αρχαιότητα.

Το ενδιαφέρον, όμως, είναι ότι το δεύτερο στοιχείο, αυτό της μεταφυσικής αντίληψης για την αρχαιότητα, παρωχημένο και ευρέως σχολιασμένο σε εκατοντάδες θεωρητικά κείμενα από τη δεκαετία του 1980 τουλάχιστον, εμφανίζεται ως η βάση της οποιασδήποτε απλής ένστασης ή και μαχητικής αντίστασης, απέναντι στις πολιτικές της παρούσας κυβέρνησης στο πεδίο της διαχείρισης της αρχαιότητας.

Ετσι, το επιχείρημα που καταδικάζει την παρουσία του Οίκου Dior στην Ακρόπολη, σε τελευταία ανάλυση, βασίζεται κυρίως στο γεγονός ότι η ακριβή υψηλή μόδα προσβάλλει την ιερότητα του χώρου και όχι στο γεγονός ότι η ακριβή μόδα προσβάλλει βαθύτατα την ελληνική κοινωνία που, σε συνθήκες μακρόχρονης οικονομικής κρίσης, αγοράζει έτοιμα ρούχα από «τους Κινέζους».

Και κατ’ αντιστοιχία, αρνούμαστε να αφήσουμε τα χέρια των εμπόρων να αγγίζουν τα αρχαία πράγματα που κρατούν επτασφράγιστα τα μουσεία, επειδή αυτά είναι ιερά, και ποτέ δεν συζητούμε αν τα αρχαία πράγματα χάνουν, τελικά, κάθε νόημα ύπαρξης, από τη στιγμή που δεν μπορούν να τα πλησιάσουν τα χέρια, τα μάτια και τα μυαλά κανενός, πέρα από το διορισμένο «ιερατείο». Δηλαδή, μιας αριθμητικά περιορισμένης ομάδας που συνιστά το προσωπικό μιας κρατικής υπηρεσίας και αφήνει απέξω πλήθος αδιόριστων αρχαιολόγων, άλλων επιστημονικών ειδικοτήτων, για να μην πω και των «απλών» πολιτών.

Και αναρωτιέμαι: Θα μπορούσε να είναι αλλιώς; Θα μπορούσαν τα ελληνικά αρχαιολογικά μουσεία να αποτινάξουν τη νεοφιλελεύθερη υποχρέωσή τους; Ναι -ας κάνουμε μια, ενδεχομένως ουτοπική, υπόθεση εργασίας-, σε μια άλλη κυβερνητική πραγματικότητα που θα προωθούσε γενικά μια άλλη πολιτική, τα ελληνικά αρχαιολογικά μουσεία δεν θα γίνονταν βορά των πλούσιων χορηγών και των τουριστικών πρακτόρων.

Οσο όμως μένει ενεργό το άλλο σκέλος που βρίσκεται πίσω από την οποιαδήποτε πολιτική, αυτό του μεγαλείου και της ιερότητας της αρχαιότητας, πολύ αμφιβάλλω αν τα μουσεία αυτά θα ήταν σε θέση να επιτελέσουν τον κοινωνικό τους ρόλο. Οπως τουλάχιστον τον οραματίζεται πλήθος θεωρητικών μουσειολόγων και αρχαιολόγων. Πολύ αμφιβάλλω, δηλαδή, αν θα μπορούσαν τα μουσεία να χρησιμοποιήσουν τα αρχαία πράγματα με στόχο να αφυπνίσουν το κοινό που τα επισκέπτεται, να προκαλέσουν τα ερωτήματα εκείνα που θα οδηγούσαν σε ρηξικέλευθες, ριζοσπαστικές αντιλήψεις και, τελικά, ανατρεπτικές πράξεις.

Και αμφιβάλλω επειδή έχω στον νου μου την κλασική αντίληψη του Louis Althusser, που κατέταξε τα μουσεία στους «ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους» - μαζί με το εκπαιδευτικό σύστημα και την Εκκλησία. Τους μηχανισμούς εκείνους, δηλαδή, που είναι επιφορτισμένοι, χέρι με χέρι με τους κατασταλτικούς -την αστυνομία, τον στρατό κτλ.- να εξασφαλίζουν τη διατήρηση και την αναπαραγωγή ενός κράτους. Να επιβάλλουν, με λίγα λόγια, στους πολίτες έναν συγκεκριμένο τρόπο σκέψης που δεν αφήνει περιθώρια για αμφισβήτηση της κυρίαρχης ιδεολογίας και δεν επιτρέπει έστω να διανοηθεί κανείς την ανατροπή των κρατικών δομών.

Οσο, λοιπόν, επιλέγουμε μονότονα ανάμεσα σε λίγο πιο φιλελεύθερες ή λίγο πιο ρεαλιστικά αριστερές μορφές διακυβέρνησης, τα ελληνικά αρχαιολογικά μουσεία είναι καταδικασμένα να αποτελούν το ιδεολογικό «μαντρόσκυλο» που μας κρατά, για ευνόητους λόγους, προσηλωμένους στο γνωστό εθνικό πρόταγμα που διατυπώθηκε κάνα δυο αιώνες πριν και δεν φαίνεται καμία από τις προτεινόμενες πολιτικές επιλογές να είναι διατεθειμένη να αμφισβητήσει.

Με άλλα λόγια, για να ξαναγυρίσω στην επικαιρότητα, ναι, έχει νόημα μια μαχητική συζήτηση για τις θεσμικές προβλέψεις, για τις συντεχνιακές ισορροπίες, για τις εκσυγχρονιστικές -με την καλή ή με την κακή έννοια- πρακτικές που αφορούν τα «μεγάλα» ελληνικά αρχαιολογικά μουσεία. Είναι σαφές ότι με τη συζήτηση αυτή απλώς διαλέγουμε -και καλά κάνουμε- το ιδεολογικό στρατόπεδο που το μουσείο θα υπερασπίζεται μέχρις εσχάτων.

Αλλά ας μη γελιόμαστε, συνεχίζουμε να ανακατεύουμε μια σούπα που, στη βάση της, παραμένει σταθερά προσκολλημένη σε ένα αυταρχικό μοντέλο μουσείου που θα άξιζε τον κόπο κάποτε να συζητήσουμε στην ουσία του. Και να ξεκαθαρίσουμε αν επιδιώκουμε, έστω και στα ουτοπικά πολιτικά όνειρά μας, την ανατροπή του. Αν έχει νόημα η προσωπική μου γνώμη, θα έλεγα ότι «κόκκινο μουσείο είναι αυτό που καίγεται» και όχι αυτό που νομοθετικά βελτιώνεται. Το τι ακριβώς σημαίνει αυτή η πυρκαγιά μπορούμε να το κουβεντιάσουμε.

*Αν. καθηγήτρια Μουσειολογίας Πανεπιστήμιο Αιγαίου