Η αρχαιολογία της γνώσης

Πρόσφατα εκδόθηκε από τις εκδόσεις Πλέθρον το βιβλίο του Μισέλ Φουκό «Η σεξουαλικότητα – Ο λόγος της σεξουαλικότητας. Παραδόσεις στα Πανεπιστήμια Κλερμόν-Φεράν (1964) και Βενσέν (1969)». Ομως επειδή κυκλοφορούν ήδη από τις ίδιες εκδόσεις οι τέσσερις τόμοι της «Ιστορίας της σεξουαλικότητας», ο αναγνώστης δικαιούται να αναρωτηθεί γιατί ακόμη ένα βιβλίο για την ιστορία της σεξουαλικότητας και σε τι συνεισφέρει;

Στο ερώτημα αυτό ο πιο κατάλληλος να απαντήσει είναι αναμφίβολα ο εκδοτικός οίκος, που έχει συμβάλει τα μάλα για τη μεταφορά της γαλλικής φιλοσοφικής σκέψης στη χώρα μας. Ωστόσο, επιχειρώ κι εγώ να δώσω ορισμένες απαντήσεις γι’ αυτήν την πρωθύστερη έκδοση ενός έργου του Φουκό που προηγείται των τεσσάρων τόμων της «Ιστορίας της σεξουαλικότητας».

Μια πρώτη απάντηση, προφανής και από τον ίδιο τον τίτλο, είναι πως αυτή τη φορά μιλάει ο δάσκαλος Φουκό και όχι ο συγγραφέας, που όπως τονίζει ο ίδιος, σε συνέντευξη στον Μπαντιού, ήταν αναγκασμένος να φορέσει δύο προσωπεία, διδάσκοντας σε δύο διαφορετικά πανεπιστήμια, ένα μάθημα του οποίου η διδακτέα ύλη ήταν εν εξελίξει.

Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ενώ οι πρώτες παραδόσεις έγιναν στο συντηρητικό Πανεπιστήμιο του Clermont-Ferrand στο πλαίσιο του μαθήματος ψυχολογίας, οι δεύτερες δόθηκαν μετά τον Μάιο του ’68 στο νεοσύστατο (επαναστατικό) Πανεπιστήμιο Paris 8 (Vincennes). Εκεί ανακαλύπτουμε τον παιδαγωγικό λόγο του Φουκό, μ’ ένα πιο προσωπικό και απελευθερωμένο ύφος, το οποίο αντιστοιχεί στο γενικότερο κλίμα της εποχής.

Ανάμεσα στις προφανείς απαντήσεις είναι, επίσης, ότι και οι δύο παραδόσεις αποτελούν το βασικό του «σχέδιο» για το πολύτομο έργο «Η ιστορία της σεξουαλικότητας», όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Κατά τη γνώμη μου, τα μαθήματα αυτά –μια πρώιμη ιστορία της σεξουαλικότητας– κατατάσσονται στο γενικότερο πρόγραμμα που καταθέτει στην Αρχαιολογία της γνώσης. Συνιστούν, δηλαδή, μια πρώιμη ιστορία ή, μάλλον, αρχαιολογία της σεξουαλικότητας ως σύγχρονη εμπειρία, όπως δεν την έχουμε διαβάσει ποτέ. Εδώ ο Φουκό τολμά να εισέλθει σε διαφορετικά μεταξύ τους γνωστικά πεδία, όπως της φυσικής ιστορίας της επιστημολογίας, της βιολογίας, μέχρι τον Αστικό Κώδικα ή τέλος τη λογοτεχνία, την οικονομία και τη δημογραφία. Αλλωστε και διαφορετικά «πρόσωπα» παρελαύνουν στις σελίδες του βιβλίου αυτού, από τον Σαντ και τον Μαρκούζε μέχρι τον Φρόιντ και τον Μαρξ.

Γι’ αυτό τον λόγο είμαι της γνώμης ότι οι παραδόσεις υπήρξαν ορόσημα, κυρίως για τον πρώτο τόμο της «Ιστορίας της σεξουαλικότητας», όπου εκεί η σύνδεσή της με την εξουσία, τις απαγορεύσεις, τις παραβάσεις την καθιστούν πρωταρχική εμπειρία του δυτικού πολιτισμού, από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα με την άνοδο της αστικής τάξης. Η εμπειρία αυτή συντηρεί και συντηρείται από συντηρητικές ιδέες, που διεμβολίζονται από τη δυνατότητα της παράβασης, στην οποία ο Φουκό αφιερώνει ένα σημαντικό κείμενο για τον Μπατάιγ, το «Préface à la transgression», δημοσιευμένο το 1963 στο περιοδικό Critique τεύχος 195-196⁽¹⁾.

Στο πρώτο μάθημα, ο αναγνώστης παρακολουθεί τις συνθήκες ταυτόχρονης εμφάνισης μιας «προβληματικής συνείδησης» (απαγορευμένη ή απελευθερωμένη σεξουαλικότητα;) και μιας «τραγικής εμπειρίας» (υπέρτατη απόλαυση και βαθύτατο πένθος) της σεξουαλικότητας. Σε αυτό καταλήγει εκκινώντας από τη θέση της γυναίκας (ως συζύγου και μητέρας) και από το δίκαιο που διέπει τον γάμο-συμβόλαιο (αλλά και τη σεξουαλικότητα που συμπεριλαμβάνει), αλλά και λαμβάνοντας υπόψη του μελέτες βιολογίας, ηθολογίας και ψυχανάλυσης γύρω από τη σεξουαλική συμπεριφορά, τις διαστροφές και την παιδική σεξουαλικότητα.

Στο δεύτερο μάθημα, οι θέσεις αυτές προεκτείνονται αλλά ταυτόχρονα και μετατοπίζονται σε περισσότερες πιθανές αναλύσεις του «λόγου» της σεξουαλικότητας (επιστημολογικούς, ψυχολογικούς, λογοτεχνικούς) όπως επίσης και της ιδεολογίας που τον διατηρεί και τον πολλαπλασιάζει (η ψευδαίσθηση της πλήρους σεξουαλικής απελευθέρωσης). Λαμβάνει επίσης υπόψη του τις σχέσεις που διατηρεί ο λόγος της σεξουαλικότητας (πάντα απαγορευμένος;) με τον λόγο της τρέλας (πάντα απαγορευμένος) ή, ακόμη, πώς η σεξουαλικότητα γίνεται γνωστικό αντικείμενο και εξηγείται από τη βιολογία και τη φυσική ιστορία, που μας ανάγουν, σεξουαλικά, και όπως αναφέρει ο Φουκό, σε «υπέρμετρες φτέρες».

Τέλος, οι θέσεις του πρώτου μαθήματος διασταυρώνονται και με τις ουτοπίες που εμφανίζονται τον 19ο και 20ό αιώνα, (από τον Σαντ έως την «Ιστορία της Ο» της Dominique Aury και από τον Φουριέ έως τον Μαρκούζε, στο εμβληματικό για την εποχή έργο του «Ερως και πολιτισμός»), που έχουν στόχο να μας συμφιλιώσουν με τη δική μας σεξουαλικότητά, τις δικές μας προκαταλήψεις, τον δικό μας συντηρητισμό.

Δεν θα πρέπει να παραβλέψω εδώ και την πολύ σημαντική συμβολή των επιμελητών της γαλλικής έκδοσης Claude-Olivier Doron και François Ewald, τόσο στη μεταγραφή των χειρόγραφων κειμένων του Φουκό όσο και ως προς τις πάμπολλες παραπομπές ή, τέλος, με τα δύο κείμενά τους (ένα για κάθε μάθημα), που παρουσιάζουν το θεωρητικό και πολιτικό πλαίσιο της εποχής που παραδίδονται τα μαθήματα, ή τους συγγραφείς και τα κείμενα στα οποία αναφέρεται ο Φουκό.

Ο Γάλλος φιλόσοφος αναφέρει χαρακτηριστικά στα μαθήματά του τα εξής: «Γινόμαστε νευρωτικοί για να μην είμαστε πλέον διεστραμμένοι· στον βαθμό που παύουμε να είμαστε διεστραμμένοι είναι που γινόμαστε νευρωτικοί».

Αυτό κατά τη γνώμη μου δικαιολογεί την έκδοση αυτού του βιβλίου. Γνωρίζουμε ακόμα καλύτερα τον Μισέλ Φουκό. Και αντιλαμβανόμαστε για άλλη μια φορά το πώς διαμορφώθηκε η έννοια της σεξουαλικότητας και, κυρίως, της «κανονικότητάς», που προσανατολίζει τον σύγχρονο νεο-φιλελεύθερο κόσμο. Επαναλαμβάνοντας την προτροπή του Σαντ: «Γάλλοι, ακόμα μια προσπάθεια αν θέλετε να γίνετε δημοκράτες», μπορώ, ίσως, να ισχυριστώ: «λίγη ακόμα νευρωτική ανάγνωση του Φουκό για να γίνουμε (επιτέλους) δημοκράτες».

(1) Το κείμενο αυτό έχει μεταφραστεί από τις εκδόσεις Πλέθρον και είναι καταχωρισμένο στο βιβλίο «Ετεροτοπίες και άλλα κείμενα», 2012

*Διδάκτωρ Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας του Τμήματος ΙΦΕ, διδάσκει σε προγράμματα επιμόρφωσης του E-learning (ΕΚΠΑ)