Τα Σκόπια και η Γιουγκοσλαβία του Τίτο... αλλιώς

Οσο οι μέρες κυλούσαν γοργά στην καλοκαιρινή μας ραστώνη, μας έφερναν όλο και πιο κοντά στη σκληρή πραγματικότητα της ειδησεογραφίας και των γεγονότων.

Επανερχόμαστε, χωρίς να μας δίνεται κανένα απολύτως περιθώριο, με τη βία, στην καθημερινότητα, κυριολεκτικά όμως, καθώς στα μίντια –κοινωνικά και ΜΜΕ– επικρατούν το τελευταίο διάστημα σκηνές ρατσισμού, ομοφοβίας, φασιστικών συμπεριφορών, λιντσαρίσματος του παραπαίοντος συνανθρώπου.

Φοβούνται λέει οι «άλλοι άνθρωποι» και «αυτοδικούν», ίσως αυτό τους οδηγεί πέρα από την ανθρώπινη φύση τους, σε συμπεριφορές κτηνώδους αγέλης.

Από την τραγωδία και την ανεπάρκεια της κρατικής μηχανής με τους 99 νεκρούς στο Μάτι, κατευθείαν, χωρίς ανάσα, στη δίνη του κυκλώνα που επικρατεί στην ψυχή του τέρατος μέσα μας. Από τον στρουθοκαμηλισμό των καλοκαιρινών διακοπών και την απάθεια που μας κατακλύζει, κατευθείαν σε θέματα που εγείρουν «ζητήματα εθνικού διχασμού» αλλά και πολιτικών σκοπιμοτήτων.

Ετσι κι αλλιώς, γρήγορα περνάμε από το ένα γεγονός στο άλλο. Νέες σκηνές μίσους, εθνικισμού, μισαλλοδοξίας, διχασμού μάς περιμένουν. Ερχεται το «μακεδονικό».

Την ώρα που οι κάλπες ανοίγουν στη γειτονική μας πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας, –μία πλέον αυτόνομη χώρα, ας μην το ξεχνάμε–, για να δείξει με τη συμμετοχή των ψηφοφόρων –σε ένα προσυμφωνημένο δημοψήφισμα που γίνεται με τις ευλογίες φυσικά των Αμερικανών και των Ευρωπαίων– εάν η κυβέρνηση Ζάεφ πρέπει να προχωρήσει τη λεγόμενη Συμφωνία των Πρεσπών, εμείς εδώ περιμένουμε την αφορμή για να αρχίσουμε να ξιφουλκούμε κατά της αυτοδιάθεσης και του αυτοπροσδιορισμού, δηλαδή ενάντια στο αυτονόητο.

Οσο η κρίση –οικονομική, ηθική, κοινωνική, αξιών– βαθαίνει, δυστυχώς ως παραπαίουσα χώρα θα συρόμαστε χωρίς πίστη σε επιβαλλόμενα παιχνίδια στρατηγικής. Εδώ είναι τα ταραγμένα Βαλκάνια. Αποτελούμε τα πιόνια στη σκακιέρα των πολιτικών, στρατιωτικών, οικονομικών και ενεργειακών συμφερόντων που λυμαίνονται με τις εταιρείες τους την περιοχή στο όνομα της όποιας καπιταλιστικής ανάπτυξης.

Η ΠΓΔΜ, ως Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας, με πρωτεύουσα τα Σκόπια, αποτέλεσε από το 1944 μέρος της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας, η οποία αναγνώριζε τις έννοιες έθνη και εθνότητες για τα μέρη της. Αποσχίστηκε και έγινε Προεδρευόμενη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία το 1991.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, λοιπόν, η Γιουγκοσλαβία ήταν μία πλήρως κατεστραμμένη χώρα: πυρπολημένες πόλεις στην καρδιά της Ευρώπης, βομβαρδισμένα τοπία, κονιορτοποιημένοι μιναρέδες και κατεδαφισμένα καμπαναριά – μια ολόκληρη κοσμοπολίτικη κοινωνία διασπάστηκε και καταστράφηκε με αγριότητα.

Σήμερα, που η μνήμη μπορεί να έχει εξασθενήσει γι' αυτά τα τραγικά γεγονότα, που ισοπέδωσαν και διέλυσαν την ευρωπαϊκή-βαλκανική χώρα, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης (ΜοΜΑ) έρχεται με μια πραγματικά πρωτοποριακή έκθεση να μας γυρίσει στην ένωση μιας χώρας, συνδέοντας το όνομα ενός εξαφανισμένου έθνους με αισιόδοξες αναμνήσεις μέσα από τη σύγχρονη αρχιτεκτονική του ιστορία.

Η φιλόδοξη και αποκαλυπτική έκθεση με τίτλο «Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948-1980» (Περί της Ουτοπίας του Σκυροδέματος: Η αρχιτεκτονική στη Γιουγκοσλαβία από το 1948 έως το 1980) καλύπτει τις γκαλερί του 3ου ορόφου και θα διαρκέσει μέχρι 13 Ιανουαρίου 2019.

Περιλαμβάνει πάνω από 400 σχέδια, μοντέλα, μακέτες, φωτογραφίες και χιλιόμετρα ταινιών από σειρά δημοτικών αρχείων, οικογενειακές συλλογές και μουσεία από την περιοχή της διαιρεμένης πια Γιουγκοσλαβίας.

Επίσης έργα σημαντικών αρχιτεκτόνων, όπως οι Bogdan Bogdanović, Juraj Neidhardt, Svetlana Kana Radević, Edvard Ravnikar, Vjenceslav Richter και Milica Šterić.

Εξερευνά με εκθέματα μεγάλης κλίμακας 32 χρόνια αστικοποίησης, καταναλωτισμού, τεχνολογίας στην καθημερινή ζωή και μνημείων της γιουγκοσλαβικής αρχιτεκτονικής και του σχεδιασμού.

Το 1948, ο ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας, Γιόσιπ Μπροζ Τίτο, αμέσως μετά τη σύγκρουσή του με τον Στάλιν, εδραιώνει την εξουσία του και παρά τις αναταράξεις προχωρά σε ανοίγματα και πρωτόγνωρα κοινωνικά πειράματα μακριά από το σταλινικό μοντέλο.

Η έκθεση καλύπτει χρονικά τις δεκαετίες μεταξύ αυτού του σχίσματος, μέχρι τον θάνατο του Τίτο, μιας περιόδου που οδήγησε να δημιουργηθούν αρκετοί αρχιτεκτονικοί πειραματισμοί, μερικοί εξαιρετικά ποιητικοί και άλλοι υπερβολικοί.

Με την κυβέρνηση, τον στρατό και τα τοπικά συμβούλια να είναι οι ενθουσιώδεις πελάτες τους, οι αρχιτέκτονες σε δημιουργικό παροξυσμό μετέφραζαν τις σοσιαλιστικές φιλοδοξίες τους σε σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής, εργατικές πολυκατοικίες στέγασης, μουσεία και μνημεία. Εμαθαν από τον Le Corbusier, τον Paul Rudolph και τον Marcel Breuer και έσπρωξαν το σκυρόδεμα σε εκφραστικά άκρα, σφυρηλατώντας το μέλλον του τόπου τους, βάζοντας το δικό τους στίγμα στον θεατρικό μπρουταλισμό.

Στόχος, τα κτίρια να έχουν εμφανή υλικά και σκυρόδεμα, έντονη γραμμικότητα και ξεκάθαρα σχήματα. Λεπτοί σωλήνες, αιωρούμενες πλάκες, κολόνες σχήματος Y, φανταχτερά υποστηρίγματα, κυματιστοί τοίχοι, τραχιές επιφάνειες – αυτά τα πρωτοποριακά στοιχεία είχαν αποδέκτες όλες τις τολμηρές βαλκανικές ομοσπονδίες που αποτελούσαν αυτή την ιδιοσυγκρασιακή, πολυεθνική και ανοιχτή μεταπολεμική κοινωνία που προωθήθηκε στη μοντέρνα βιομηχανική εποχή από δημιουργούς με όραμα.

Στις 26 Ιουλίου 1963, ένας καταστροφικός σεισμός έπληξε τα Σκόπια, την πρωτεύουσα της Ομόσπονδης Μακεδονίας, σκοτώνοντας περισσότερους από χίλιους ανθρώπους και καταστρέφοντας σχεδόν το 80% των κτιρίων της. Μια μαζική προσπάθεια ανοικοδόμησης σχεδιάστηκε από τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση, από κοινού με τα Ηνωμένα Εθνη.

Μετά τη διεθνή κάλυψη του γεγονότος από τα μέσα ενημέρωσης, πολλές χώρες από Δύση και Ανατολή υποσχέθηκαν στήριξη, κάνοντας την ανακατασκευή των Σκοπίων μια συνεργασία παγκόσμιας αλληλεγγύης που γεφύρωνε το όποιο ιδεολογικό χάσμα του Ψυχρού Πολέμου.

Το Γραφείο Μελετών Δοξιάδη της Ελλάδας και ο πρωτοπόρος αρχιτέκτονας Adolf Ciborowski, της Πολωνίας, συνεργάστηκαν για την ανάπτυξη ενός γενικού σχεδίου ανακατασκευής.

Ο Ιάπωνας αρχιτέκτονας Κένζο Τάνγκε σχεδίασε το κέντρο της πόλης. Αν και ο σχεδιασμός του Τάνγκε ήταν μόνο εν μέρει, ωστόσο τα Σκόπια ήταν η πόλη που σηματοδότησε την πρώτη υλοποίηση των ιδεών του κινήματος του ιαπωνικού Μεταβολισμού με τις φουτουριστικές μεγακατασκευές στο εξωτερικό, πέραν της χώρας του Ανατέλλοντος Ηλίου.

Ακολουθώντας αυτά τα βήματα, τα περισσότερα από τα νέα κτίρια των Σκοπίων σχεδιάστηκαν από μια τοπική ομάδα νέων αρχιτεκτόνων. Συνεχίστηκε, λοιπόν, η εκφραστική χρήση του ακατέργαστου σκυροδέματος που στη συνέχεια κυριάρχησε διεθνώς και φυσικά έγινε το χαρακτηριστικό της ανασυγκρότησης, που πλέον ταχύτατα θα εξαπλωθεί σε όλη τη χώρα.

Η κροατική ομάδα ποδοσφαίρου παίζει ακόμα στο Poljud Stadium του Boris Magaš στο Σπλιτ, ένα χαριτωμένα ρηχό κύπελλο από σκυρόδεμα φωλιασμένο στη γη, το οποίο καλύπτεται από μια μεγάλη χαλύβδινη πέργκολα εκατέρωθεν.

Ο Milan Mihelic γιόρτασε τη νέα αγάπη της χώρας του για τα αυτοκίνητα, κατασκευάζοντας με τη μορφή κλαδιών δέντρου, από σκληρό σκυρόδεμα, την οροφή ενός βενζινάδικου στη Λιουμπλιάνα της Σλοβενίας.

Ο πύργος τηλεόρασης Avala στο Βελιγράδι ξεπήδησε στους αιθέρες με ντελικάτα πόδια επίσης από σκυρόδεμα.

Καθώς το μεταπολεμικό ενωμένο γιουγκοσλαβικό έθνος ανοικοδόμησε τις βομβαρδισμένες και ερειπωμένες πόλεις του, παρήγαγε ένα μείγμα νεωτεριστικών ζωνών, με τεράστιες πλατείες και ελεύθερους χώρους πλαισιωμένους από μεγάλες κατασκευές και μνημεία, προχωρώντας και σχηματίζοντας νέες πιο ανθρώπινες εκδόσεις των παλαιών πόλεων.

Ανάμεσα στην καπιταλιστική Δύση και τη σοσιαλιστική Ανατολή, οι αρχιτέκτονες της Γιουγκοσλαβίας ανταποκρίθηκαν σε αντιφατικές απαιτήσεις και επιρροές, αναπτύσσοντας μια μεταπολεμική αρχιτεκτονική τόσο ευθυγραμμισμένη όσο και διαφορετική από τις προσεγγίσεις σχεδιασμού που παρατηρούνται στην Ευρώπη αλλά και πέρα από αυτήν.

Η αρχιτεκτονική που προέκυψε –από τους ουρανοξύστες του International Style σε συνδυασμό με τον «κοινωνικό» μπρουταλισμό– είναι μια ιδιότυπη έκφραση της ριζοσπαστικής ποικιλομορφίας, του υβριδισμού και του ιδεαλισμού που χαρακτήριζε το ίδιο το γιουγκοσλαβικό κράτος.

Μέσα στις μεγάλες γκαλερί του μουσείου, εκεί που συναντάς την πολυπολιτισμικότητα του Λευκού Τζαμιού στην αγροτική Βοσνία, τις πινελιές του Δοξιάδη και του Κένζο στους δρόμους των Σκοπίων, τις εκφραστικές πολυκατοικίες και τα αστικά κτίρια στη νέα πόλη του Νέου Βελιγραδίου, σε συνεπαίρνει η γιουγκοσλαβική αρχιτεκτονική για τον ξεχωριστό αλλά πολύπλευρο χαρακτήρα της.

Εκεί είναι που καταλαβαίνεις να γίνεται ανάγκη η συνεργασία, η αλληλεγγύη, ο σεβασμός στη διαφορετικότητα για να μπορέσει να γαληνέψει η ψυχή και να προχωρήσει ο άνθρωπος αναπόσπαστος σε τολμηρές δημιουργίες.

 Info:

«Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948–1980», 3ος όροφος, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (ΜοΜΑ), Νέα Υόρκη. Μέχρι 13 Ιανουαρίου 2019.