«Από παντού εγκλωβισμένοι»…

Μάνος Ελευθερίου: μια τελευταία εικόνα και μια παλιά συνέντευξη

Το απόβραδο της περασμένης Παρασκευής είχα πάει στο νοσοκομείο να ιδώ σε τι κατάσταση βρισκόταν ο Μάνος Ελευθερίου, που την προηγουμένη είχε κάνει μια εγχείρηση, η οποία, όπως έμαθα, πήγε περίφημα. Και αυτό –η επίσκεψη– λόγω της μακροχρόνιας φιλίας και ότι ηλικιακά είμαστε κοντά…

Και τον βρήκα μια χαρά, σε ευχάριστη διάθεση (και μ’ αυτή την εικόνα έφυγα – και διατηρώ), δεδομένου ότι η επέμβαση δεν είχε σχέση με την καρδιά, με την οποία είχε προηγούμενα, αλλά με τους πνεύμονες. «Δευτέρα βγαίνω», είπε. Και το πρωί της Κυριακής στο τηλέφωνο: «Ο Μάνος πέθανε τη νύχτα από ανακοπή»… Ηταν τελικά η καρδιά που του το «φύλαγε»…

Γράφτηκαν και ακούστηκαν πολλά -και δικαίως υμνητικά- για τον Μάνο Ελευθερίου, για τον βίο και το σημαντικότατο -όντας ευαίσθητος δέκτης και πομπός- πολυδιαβασμένο, πολυτραγουδισμένο και πολυβραβευμένο έργο του, οπότε θα σταθώ σε κάποια αποσπάσματα από συνέντευξη που του είχα πάρει για την «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία» (22 Σεπτεμβρίου 1992) – με χίλια ζόρια.

Και αυτό επειδή απεχθάνονταν τις συνεντεύξεις (αργότερα έγινε πιο ενδοτικός): «Να έρθω να τα πούμε;» ρωτούσα. «Προτιμώ να τα πιούμε!» απαντούσε (και να πεις ότι έπινε). Τελικά υποχώρησε.

Ας δούμε λοιπόν τον Ελευθερίου του 1992, ο οποίος δεν νομίζω ότι άλλαξε εν πολλοίς στα 26 χρόνια που πέρασαν από τότε.

Υπέρ αναγνωστών

● Εχοντας ήδη εισπράξει εγκώμια κυρίως για το ποιητικό και το στιχουργικό του έργο, η απάντησή του στο ερώτημα, αν είναι ποίηση οι στίχοι που γίνονται τραγούδια: «Για μένα δεν υπάρχει διαφορά. Δεν μπαίνω σε τέτοιες συζητήσεις. Και να σου πω την αλήθεια; Δεν έχω καμιά λύσσα να με πούνε ποιητή».

● Οσο για την κριτική: «Πιστεύω μόνο στους αναγνώστες. Κανένας αναγνώστης δεν έγινε καλύτερος διαβάζοντας κριτική, και νομίζω ότι ήρθε η ώρα που πρέπει να στηθεί ένα άγαλμα στον άγνωστο αναγνώστη ή στον άγνωστο ακροατή… Να γιατί αποφεύγω να μιλάω, γιατί γίνομαι κακός…».

● Η προσωπική του εκτίμηση γι’ αυτόν τον τόπο: «Θα σου πω και βάλε ό,τι θέλεις: Η Ελλάδα δεν σου επιτρέπει να έχεις ιδιωτική ζωή. Σου επιτρέπει όμως να σκυλεύεις τη ζωή των άλλων. Σου επιτρέπει ακόμα να πάρεις τα βουνά και ν’ αγιάσεις, αλλά θα σε καταδιώκει και στις πιο ψηλές κορυφές. Δεν σε θέλει άγιο, διότι η αγιότητα την τρομάζει. Εκτός αυτού θέλει να την έχει μονοπώλιο για τον εαυτό της. Δεν σε θέλει ευγενικό, ούτε τυπικό και καθαρό, ούτε μορφωμένο, ούτε ταμένο κάπου. Γι’ αυτές ακριβώς τις ιδιότητες έχει εφεύρει διάφορα επίθετα, που και το πιο ευγενικό τουλάχιστον σ’ εξευτελίζει…».

● Και όχι μόνο: «Η Ελλάδα σου επιτρέπει να έχεις εισοδήματα και να κρατάς αφορολόγητα όσα προέρχονται από κομπίνες. Αν έχεις εισόδημα έντιμης εργασίας, σου το εξαφανίζει με τον πληθωρισμό. Σου επιτρέπει να μιλάς και να γράφεις ελεύθερα, αλλά στην τέταρτη λέξη είτε σου κόβει το χέρι, είτε σου στάζει δηλητήριο στη γλώσσα…».

● Ποια από τα διαβάσματά του τον επηρέασαν περισσότερο: «Μ’ έχουν επηρεάσει ακόμα και ασήμαντα πράγματα, ακόμα κι ένα βιβλίο ορυκτολογίας θα ’λεγα. Αν πάντως επιμένεις να σταθώ σ’ ένα πρόσωπο, αυτός είναι ο Σολωμός. Υπάρχει τόση ομορφιά σ’ αυτόν, που λες δεν είναι δυνατό να είναι τόσο σπουδαίος. Οσο περισσότερο μπαίνεις στο έργο του, τόσο περισσότερο σου αποκαλύπτεται».

Αριστερός

● Αλλες αξίες; «Δεν ξέρω. Το βέβαιο είναι ότι δεν πιστεύω στις πολιτικές αξίες». Ωστόσο: «Είμαι αριστερός, χωρίς να έχω σχέση με τους αριστερούς. Ηταν κάποτε να γραφτώ στους Λαμπράκηδες, αλλά ξέφυγα. Παραμένω αριστερός και δεν μπορεί κανένας να μου το πάρει, όπως δεν μπορεί να μου πάρει τ’ όνομά μου».

● Οσο για το παρόν και το μέλλον του τόπου: «Είμαστε από παντού εγκλωβισμένοι. Δεν υπάρχει έλεος. Οι μόνοι που είναι σίγουροι για τον εαυτό τους είναι ο κομπιναδόροι».

● Και ας κλείσω με στίχους του Ελευθερίου από τη συλλογή «Αναμνήσεις από την όπερα»: «Σε μια πατρίδα γονατισμένη / με τόσα ερείπια αισθήματα / με τόση σπατάλη σε όρκους και υποσχέσεις / σε ξεπεσμούς ανθρώπων που λογάριασες / ένα κομμάτι γυαλί σπασμένο είναι η γλώσσα μου / ό,τι πει ματώνει».

«Αλλά, πες μου, τι βγαίνει τώρα που μιλήσαμε;» με κατευόδωσε.

Πολιτική ήθελε την κηδεία του ο Μάνος Ελευθερίου και την αποτέφρωση της σορού του. Το πρώτο είναι πλέον εφικτό, το δεύτερο όμως σκοντάφτει στην αντίθεση, κυρίως, της Εκκλησίας, που δεν επιτρέπει (ούτε) τη διαχείριση του τέλους μας. Και άντε στη Βουλγαρία, που είναι πιο ανεκτική. Εν τω μεταξύ, καθώς μαθαίνω, η υπουργός Πολιτισμού (που έδρασε βραδυφλεγώς – μάταια αναζητούσαμε μια αρχική δήλωση, ό,τι είχε το είπε τελικά στην κηδεία) πρότεινε στην οικογένεια του Μάνου η κηδεία του να γίνει δημοσία δαπάνη, πράγμα που συνάντησε την άρνησή της, καθώς θα ερχόταν σε αντίθεση με τις απόψεις του. «Εφυγε» όπως ήθελε.

Λόγω των συφοριασμένων πυρκαγιών ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας (ο οποίος παρέστη στην κηδεία του Μάνου) αποφάσισε –και πολύ σωστά– τη ματαίωση της (λιτής, έτσι κι αλλιώς) δεξίωσης στο προεδρικό μέγαρο για την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Κι αυτό μολονότι θα είχαμε μια χαλαρή εικόνα, καθώς τον τελευταίο καιρό συναντιόμαστε κυρίως σε κηδείες και μνημόσυνα. Αλλά εδώ χάθηκαν, καταστράφηκαν συνάνθρωποι.

Δηλώσεις περί πολιτισμού από τον αρχηγό της Ν.Δ. - στην περίπτωση που θα έρθει στα πράγματα. Αλλά από υποσχέσεις -και για τον πολιτισμό- άλλο τίποτα από τη συγκεκριμένη παράταξη: Από την Ντόρα Μπακογιάννη ώς υπουργό Πολιτισμού (1992) και από την ίδια ως δήμαρχο Αθηναίων (2002). Και ακόμα, από τον Κώστα Καραμανλή όταν (2004), όντας πρωθυπουργός, ανέλαβε αυτοπροσώπως το υπουργείο Πολιτισμού, για να το εγκαταλείψει μόλις πέρασε το νταβαντούρι της Ολυμπιάδας. Κι αν χρειαστεί, μπορώ να θυμίσω συγκεκριμένα τι είχαν υποσχεθεί – και δεν έπραξαν.

ΚΑΙ… Ο τρίτος Μάνος του πολιτισμού που «φεύγει»: Μάνος Λοΐζος (1982), Μάνος Χατζιδάκις (1994), Μάνος Ελευθερίου (2018).