Το εκδοτικό «καταφύγιο» της Αριστεράς

Τριάντα χρόνια από τον θάνατο της κυράς του «Κέδρου»

Ηταν απ’ τις γυναίκες που ξεχώρισαν σ’ αυτόν τον τόπο για την αγωνιστικότητα, την τόλμη, την ευρηματικότητα, την προσφορά της. Ηταν η Νανά Καλλιανέση, η πασίγνωστη στον χώρο του βιβλίου κυρά του «Κέδρου», που στις 6 Φεβρουαρίου 1988 (πριν από 30 χρόνια) έφυγε από τη ζωή στα 72 της. Είχε προηγηθεί, 13 χρόνια πριν, το 1975, ο θάνατος του συζύγου της και συνδημιουργού του «Κέδρου», Νίκου Καλλιανέση, στα 73 του.

Ελαχε να τη γνωρίσω και να της πάρω δύο συνεντεύξεις: Μια σύντομη, δύο μέρες πριν από τη δικτατορία, 19 Απριλίου 1967, στο πλαίσιο μιας έρευνας στην εφημερίδα «Δημοκρατική Αλλαγή» για την κίνηση του βιβλίου.

Και η άλλη, ευρύτερου ενδιαφέροντος, 10 Μαΐου 1982, για την «Ελευθεροτυπία». Ενδιάμεσα, λίγο μετά την πτώση της χούντας, είχε μεσολαβήσει για μια συνάντηση και συνέντευξη με τον Κώστα Βάρναλη. Η συνάντηση έγινε, αλλά όχι η συνέντευξη – ήταν κουραστικό για τον ποιητή. Εκανε όμως μια δήλωση – που δεν ήταν λίγο. Αλλά ας πάρω –εν συντομία– τα πράγματα απ' την αρχή, από την ίδρυση του εκδοτικού οίκου:

Το ξεκίνημα

Ο «Κέδρος» δημιουργήθηκε το 1954 από τη Νανά (Αθηνά Σταματίου) και τον σύζυγό της Νίκο Καλλιανέση, δύο χρόνια αφ’ ότου είχαν αφεθεί, όντας «αδειούχοι» εξόριστοι, για τα φρονήματά τους. Πρώτη στέγη, στο ισόγειο μιας παλιάς πολυκατοικίας στην οδό Ευριπίδου, και πρώτο βιβλίο μια βιογραφία του Βέλγου ποιητή Βεράρεν από τον Στέφαν Τσβάιχ. Το 1963 μετακόμισαν σ’ έναν μικρό χώρο στη στοά Πανεπιστημίου και Χαριλάου Τρικούπη, που σύντομα έγινε στέκι αριστερών κυρίως συγγραφέων.

«Από την ίδρυσή του ο “Κέδρος” έβαλε σκοπό να παρουσιάσει στο ελληνικό κοινό κυρίως μεταπολεμικούς συγγραφείς, όπως ο Κώστας Βάρναλης και ο Γιάννης Ρίτσος», είχε πει στη συνέντευξη του 1982. «Παρουσιάσαμε τους περισσότερους από τους νεότερους της μεταπολεμικής γενιάς που σήμερα έχουν πια καταξιωθεί στα ελληνικά γράμματα: Μέλπω Αξιώτη, Στρατή Τσίρκα, Νίκο Καββαδία, Μάριο Χάκκα, Αρη Αλεξάνδρου, Τάκη Σινόπουλο, Τάσο Λειβαδίτη, Ζήση Οικονόμου και άλλους. Στη συνέχεια προσπαθήσαμε να προβάλουμε το έργο της δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς».

Σημαντικότατο το έργο του «Κέδρου», στην έκδοση και στη διάδοση έργων αριστερών λογοτεχνών, ώσπου ενέσκηψε η χούντα, οπότε όλα τα βιβλία του απαγορεύτηκαν. Καταφύγιο για επιβίωση, οι μεταφράσεις. Και φτάνουμε στον Ιούλιο του 1970 και στην έκδοση των «Δεκαοχτώ Κειμένων», που υπήρξε η πρώτη δυναμική «έξοδος από τη σιωπή» του πνευματικού κόσμου.

Είχε προηγηθεί η –τάχα– άρση της προληπτικής λογοκρισίας, που σχολιαζόταν στον πρόλογο του βιβλίου: «Η άρση της προληπτικής λογοκρισίας δεν αρκεί για τη χειραφέτηση της πνευματικής ζωής ενός τόπου, όταν μεγάλες ζωτικές περιοχές εξακολουθούν να περιβάλλονται από πλέγματα που καθιστούν ανέφικτη την εξαντλητική περιγραφή και αξιολόγησή τους».

Οι συγγραφείς

Τα ονόματα των 18 συγγραφέων (αρκετοί από τους οποίους έχουν ήδη φύγει από τη ζωή): Γιώργος Σεφέρης, Μανόλης Αναγνωστάκης, Νόρα Αναγνωστάκη, Αλέξανδρος Αργυρίου, Θανάσης Βαλτινός, Λίνα Κάσδαγλη, Νίκος Κάσδαγλης, Αλέξανδρος Κοτζιάς, Τάκης Κουφόπουλος, Μένης Κουμανταρέας, Δ. Ν. Μαρωνίτης, Σπύρος Πλασκοβίτης, Ρόδης Ρούφος, Τάκης Σινόπουλος, Καίη Τσιτσέλη, Στρατής Τσίρκας, Θ.Δ. Φραγκόπουλος, Γιώργος Χειμωνάς.

Επτά από τους εν λόγω συγγραφείς (Αναγνωστάκης, Αργυρίου, Κάσδαγλης, Κοτζιάς, Κουφόπουλους, Ρούφος, Φραγκόπουλος) εμφανίζονται ως «υπεύθυνοι εκδότες σύμφωνα με τον νόμο», υπό τη σκέπη ωστόσο του «Κέδρου».

Το βιβλίο είχε μεγάλη ανταπόκριση από το κοινό, από τη μια. Από την άλλη, έδωσε την ευκαιρία στη χούντα και τα φερέφωνά της (κυρίως στις εφημερίδες «Ελεύθερος Κόσμος» και «Νέα Πολιτεία») να ισχυριστούν ότι δεν υπάρχει λογοκρισία. Τον επόμενο χρόνο υπήρξε συνέχεια: «Νέα Κείμενα – Φθινόπωρο 1971», όπου και η γνωστή κατά της χούντας δήλωση του Σεφέρη, και «Νέα Κείμενα – Χειμώνας 1971», με περισσότερα κείμενα (και στους δύο τόμους) και άλλων λογοτεχνών.

Παράλληλα ο «Κέδρος» προχώρησε το 1973 στην έκδοση του μηνιαίου περιοδικού «Η Συνέχεια», με κείμενα των ίδιων συγγραφέων, του οποίου συνολικά κυκλοφόρησαν οκτώ τεύχη – ώς τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, οπότε κατασχέθηκε και υποχρεώθηκε να κλείσει.

Ο χώρος δεν επιτρέπει εκτενέστερη αναφορά. Να σταθώ στο γεγονός ότι ο εκδοτικός οίκος, που έχει μετακομίσει στην οδό Γενναδίου, μεταβιβάστηκε το 1985 στον Βαγγέλη Παπαθανασόπουλο και στη σύζυγό του Κάτια Λεμπέση (έφυγε από τη ζωή τον Σεπτέμβριο του 2015 στα 67 της). Και, ακόμη, στο αφιερωματικό φυλλάδιο για την Καλλιανέση, που εξέδωσε ο Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Εργων του Λόγου, με την υπογραφή της Μάρως Δούκα, που υπήρξε από τα «παιδιά» του «Κέδρου», απ’ όπου και ξεκίνησε τη γόνιμη συγγραφική της διαδρομή.

Στο πλαίσιο

Κι έγινε το πολυκουβεντιασμένο συλλαλητήριο, με τα πλήθη που συνέρρευσαν απ’ όλη -ή περίπου- την Ελλάδα. Χιλιάδες; Εκατομμύρια; Σε τόσα και τόσα διαφωνούμε – στους αριθμούς θα τα βρούμε; Υπήρχε σίγουρα παλμός και αγωνιστική διάθεση. Κάποιοι μάλιστα δήλωσαν ότι, άμα λάχει, είναι έτοιμοι να πολεμήσουν για τα δίκαιά μας, όπως τα αντιλαμβάνονται – που μάλλον δεν θα χρειαστεί. Ραντεβού στο επόμενο…

Κύριος ομιλητής ο συνθέτης της Ρωμιοσύνης, ο οποίος, παρά τα προβλήματα υγείας, ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα – και τα είπε, και σχολιάστηκε αρκούντως και από τους μεν και από τους δε. Με τον ίδιο να μη φαίνεται να προβληματίζεται από τις επιδοκιμασίες εκείνων που κάποτε τον λοιδορούσαν και τον απαγόρευαν. Ο Μίκης των θριάμβων και της θλίψης.

Το «Αξιον Εστί», η τηλεοπτική εκπομπή βιβλίου του Βασίλη Βασιλικού, που την είχε φάει –κι αυτήν– το μαύρο της ΕΡΤ, επανέρχεται περί τα τέλη Φεβρουαρίου. Αυτή τη φορά από την ΕΡΤ 2 (πριν ήταν στην ΕΡΤ 3). Ηδη έχουν αρχίσει τα πρώτα γυρίσματα, υπό τη στιβαρή σκηνοθεσία του Τάκη Παπαγιαννίδη. Από τις χρειαζούμενες.

Στάθης, ο γελοιογράφος, μ’ ένα νέο χρωματιστό χιουμοριστικό λεύκωμα, με τον εύγλωττο τίτλο «Ενα βήμα μπρος δυο κωλοτούμπες πίσω…» (εκδ. ΚΨΜ). Μ’ έναν ταλαίπωρο πολίτη στο εξώφυλλο ν’ αναρωτιέται: «Εσύ ζεις με 400 ευρώ;». Με σαφές αντιπολιτευτικό, πλην απολαυστικό, περιεχόμενο. Οπως αρμόζει σε έναν γελοιογράφο που σέβεται το έργο του και το κοινό του.

ΚΑΙ… Ποιο συλλαλητήριο; Τώρα έχουμε το σκάνδαλο Novartis (αμ οι ήττες του Ολυμπιακού;).